To historia początków jednej z najpopularniejszych gier planszowych – amerykańskiego klasyka, Monopoly, w którą od ponad 80 lat uczą się grać wciąż nowe pokolenia, a starsze chętnie im w tym pomagają.
Gracze zaczynają jako równi sobie. O zdobyciu przewagi nad konkurentami decyduje szczęście i strategiczne myślenie. O zwycięstwie decydują zdobyta fortuna i nieruchomości. Tymczasem mało kto wie, że Monopoly powstała z powodu zamiłowania pewnej osoby do społecznej i ekonomicznej sprawiedliwości.
Pod koniec XIX wieku ojciec młodej kobiety, Lizzy pokazał jej dzieła amerykańskiego publicysty i ekonomisty Henry’ego George’a. Elizabeth Magie (1866–1948), tak się nazywała, zajęła się studiowaniem „Postępu i nędzy” (ang. Progress and Poverty) i innych prac George’a, a lektura ta wywarła na niej tak duże wrażenie, że od tej chwili postanowiła, tłumaczyć ekonomię polityczną innym.
Henry George (1839-1897) żył w czasach gwałtownego rozwoju technologicznego i urbanizacji. Zauważył, że mimo postępu wciąż przybywa biednych. Doszedł do wniosku, że jest tak, ponieważ zdecydowaną część korzyści, jakie wolny rynek przynosi społeczeństwu, przechwytują i konsumują właściciele ziemscy.
Rozwój miast wpływał na wzrost wartości ziemi. George nazwał to nieusprawiedliwioną „rentą ekonomiczną”. W książce Postęp i nędza skrytykował system, w którym największe korzyści odnosi się przez ograniczanie dostępu większej części społeczeństwa do surowców naturalnych i ziemi, podczas gdy działalność produkcyjna obciążona jest wysokimi podatkami.
George nie proponował jednak nacjonalizacji ziemi, zwracał tylko uwagę, że jej wartość wynika również z działań czynników zewnętrznych, takich jak np. rozwój infrastruktury czy usług wokół działki. Skoro czynniki te są wynikiem aktywności całego społeczeństwa, to etycznie i ekonomicznie pożądane byłoby, by właściciel zwracał społeczeństwu część jej wartości. W taki sposób narodził się pomysł podatku od wartości ziemi (ang. LVT – Land Value Tax).
Elizabeth Magie razem z przyjaciółmi stworzyła ideę gry The Landlord’s Game (dra posiadacza ziemskiego). W 1903 roku pracowała już nad jej projektem graficznym, który w najlepszy sposób wyjaśniłaby, jak system ekonomii politycznej Henry’ego George’a funkcjonowałby w prawdziwym życiu. Następnie wystąpiła o patent i uzyskała go 5 stycznia 1904 roku.
Gra, jak tłumaczyła, „miała być praktyczną demonstracją aktualnego systemu przejmowania ziemi, z jego wszystkimi typowymi scenariuszami i konsekwencjami”. Powstały dwie wersje: antymonopolistyczna, w której wszyscy byli nagradzani, kiedy graczom udało się doprowadzić do bogactwa, oraz monopolistyczna, w której celem graczy było stworzenie monopoli i zniszczenie przeciwników.
To dualistyczne podejście miało pokazać, które zasady gry mają wyższość moralną. Landlord’s game cieszył się popularnością głównie w środowiskach lewicowych, w kręgach akademickich i wśród zagorzałych zwolenników Henry’ego George’a. Gracze często modyfikowali zasady i dodawali do scenariusza gry elementy związane ze stanem lub miastem, w którym mieszkali – nazwy ulic, placów i nieruchomości.
W 1906 roku Elizabeth przeprowadziła się do Chicago, w Illinois. Razem z innymi zwolennikami George’a założyła spółkę The Economic Game Company, która wypuściła grę na rynek. Magie traktowała swoją grę wyłącznie jako narzędzie edukacyjne i nie dostrzegała, jak bardzo skomplikowane są zasady gry dla przeciętnego gracza. A ludzie nie chcieli wieczorami się uczyć, tylko bawić…
Na przełomie wieków gry planszowe stawały się w Ameryce coraz popularniejszą rozrywką wśród rodzin z do klasy średniej. Ludzie pracowali krócej i mieli więcej czasu na odpoczynek. W wielu domach było już elektryczne oświetlenie, a więc można było grać wieczorami dłużej.
To, że ludzie szukają w grach planszowych rozrywki, rozumiał Charles Darrow – bankrutujący handlarz sprzętem ciepłowniczym z Atlantic City, którego w 1934 roku do gry w Landlord’s Game zaprosił znajomy. Darrow uprościł zasady i usunął nachalną agitację polityczną. Stworzył nowy projekt graficzny i zaczął sprzedawać grę pod nazwą Monopoly.
Firma Parker Brothers, wielki producent gier planszowych, kupiła od Charlesa Darrow licencję dopiero, kiedy ten zaczął odnosić sukcesy. Chcąc zabezpieczyć się przed zarzutami plagiatu, skontaktowała się także z Lizzy Magie i odkupiła od niej patent na grę Landlord’s Game – za jedyne 500 dolarów!
Monopoly była hitem. W pierwszym roku sprzedało się 278 000 egzemplarzy, w następnym 1 750 000. Gra zatraciła jednak związek z Magie i jej ideą krytykowania amerykańskiej chciwości. W rzeczywistości stała się przeciwieństwem jej dążeń – gracze cieszą się, kiedy przeciwnik bankrutuje. A Elizabeth Magie? Osiem lat przed śmiercią w rubryce „przychody” wpisała „0, a w rubryce „zawód” – „twórca gier”.
Magdalena Janina Rakowska
