Wśród wielu sław naukowych pochodzących ze Śląska, uhonorowanych Nagrodą Nobla, wyróżnia się postać jeszcze jednego uczonego, odkrywcy, badacza i entuzjasty nauk medycznych w pełni zasługującego na to najwyższe wyróżnienie. Choć Ludwik Hirszfeld pochodził z Warszawy, gdzie mieszkał i pracował, to jego pasja naukowa znalazła właściwy klimat i miejsce we Wrocławiu. Po wojnie był organizatorem Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Wrocławskiego, a następnie Akademii Medycznej. Tu wykładał, prowadził badania. Polubił Wrocław i ostatecznie tu zamieszkał.
Patriotyczna tradycja
Przodkowie Hirszfeldów, zamożni bankierzy pochodzenia żydowskiego, przybyli z Berlina do Warszawy prawdopodobnie pod koniec XVIII wieku. Rodzina szybko się zasymilowała i uległa spolszczeniu. Większość z licznego rodzeństwa przeszła na katolicyzm. Bogaty dziadek, także Ludwik, wspomagał finansowo powstanie styczniowe. Jego siostrzenica Helena Rajchman dziennikarka o pseudonimie literackim Orsza wraz z mężem Zygmuntem Radlińskim, skazanym za działalność niepodległościową, przebywała pięć lat na Syberii w okolicy Tomska. Po powrocie do kraju pracowała w Oddziale Werbunkowo-Propagandowym Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN), który był polityczną nadbudową Legionów Józefa Piłsudskiego. Druga siostrzenica Helena Rużkiewicz należała wraz z mężem do aktywnych działaczy ZET (Związek Młodzieży Polskiej „Zet”) i była związana z Romanem Dmowskim. Ludwik Hirszfeld za młodu, jak większość ówczesnej młodzieży, uległ wpływom idei socjalistycznych, ale do żadnej partii nie należał. Wzorem patriotyzmu był dla niego stryj Bolesław Hirszfeld (1859–1899), pseudonim Boś, działacz oświatowy i polityczny, przyrodnik i mecenas nauki. Był właścicielem Instytutu Wód Mineralnych w Warszawie. Wszystkie swoje dochody przeznaczał na cele społeczne. Jego pogrzeb stał się wielką manifestacją. Na ten czas uczelnie przerwały zajęcia. Carska policja zaatakowała studentów na cmentarzu powązkowskim.
Młodość
Po ukończeniu w 1902 roku gimnazjum młody Ludwik postanawia studiować medycynę na uniwersytecie w Würzburgu. Tu poznaje wspaniałych profesorów, wykładowców i nauczycieli. Tak był przejęty i zainteresowany studiami, że treść tych wykładów zapamiętał na całe życie. Wspominał: Jak gdybym je słyszał wczoraj, a przecież było to czterdzieści lat temu. Dwa lata później przeniósł się na Uniwersytet do Berlina. Tu zapisał się na nieobowiązkowy kurs bakteriologii profesora Fickera. Sprzedał zegarek, aby opłacić pracownię. Kiedy wykonał pierwsze własne doświadczenie i poznawał teorię łańcuchów bocznych związaną z rozwojem zakażeń, całą noc przesiedział nad artykułem na ten temat. Później napisał: Poczułem, że chcę być serologiem. Bakteriologia i serologia stwarzały podstawy do walki z chorobami zakaźnymi. Wyzwanie było porywające. Mając dwadzieścia jeden lat, w przerwie miedzy wykładami bierze ślub z Hanną Kasman. 18 września 1919 roku ślub został potwierdzony odpowiednią ceremonią w kościele św. Aleksandra w Warszawie. W wieku 23 lat napisał pracę doktorską na temat „Badania nad aglutynacją krwi i ich podstawy fizykalne”.
Odkrycie
Zakład Badania Raka w Heidelbergu poszukiwał do Oddziału Parazytologii asystenta znającego zagadnienia odporności organizmu. Polecany przez profesorów Ludwik Hirszfeld objął to stanowisko. Urok tego miasta wywarł na nim niezatarte wrażenie. Kiedy później, podczas alianckich bombardowań życzył Niemcom zrównania z ziemią, myślał, aby tylko to jedno miasto ocalało. Miał badać tu rozwój różnego rodzaju pasożytów. Uważano wtedy, że nowotwory są wywoływane przez jakieś nieznane pasożyty, których intensywnie poszukiwano. Jednym z jego współpracowników był Robert Kudicke, dyrektor Państwowego Zakładu Higieny w Warszawie podczas okupacji. Współpraca z przełożonym prof. Wasilewskim wyraźnie się nie układała. Profesor traktował chłodno swego asystenta. Kiedyś Hirszfeld przypadkowo przyszedł do zakładu serologii i zastał tylko jego kierownika prof. Emila von Dungerna (1867–1961). Ponieważ profesor mimo zaawansowanego wieku był kawalerem, a Hirszfeld młodym mężem, rozmowa zeszła na temat kobiet. Od tego czasu mieli dla siebie nawzajem wiele sympatii, która przerodziła się w trwałą przyjaźń. Hirszfeld przeniósł się do zakładu prof. Dungrena. Jak później Hirszfeld wspomina w swojej książce „Dzieje jednego życia”, szybko przekonał się, że naukowcy szukali tu prawdy. Praca nie kończyła się na odsiedzeniu godzin urzędowania i odbębnieniu czynności. Dodatkowo Hirszfeld każdego wieczora odwiedzał prof. Dungerna, z którym prowadził długie rozmowy. Tak narodziła się nowa dziedzina nauki o grupach krwi. Jak to zwykle bywa odkrycia dokonano niejako „przy okazji”. Wszak pracowano nad rakiem. Obaj uczeni zauważyli, że na pewne choroby zapada się tylko jeden raz, potem organizm jest już odporny. Wstrzykując krew badanym psom stwierdzili, że istnieją określone rasy serologiczne związane ze zróżnicowaniem serologicznym krwi. Już wcześniej było wiadomo, że surowica danej osoby zlepia krwinki niektórych innych ludzi. Podział, jaki zastosowano poprzednio dla psów, okazał się też właściwy dla ludzi. Tak powstały grupy krwi: 0, której krwinki nie zlepiają się z żadną surowicą ludzką, grupę częstszą nazwano grupą A, rzadszą B. Później dodano jeszcze grupę AB. Grupa 0 oznacza, że nie ma ona cech grupy A i B. Jak się okazało grupy krwi związane były też z prawami dziedziczenia. Hirszfeld miał wtedy 26 lat.
Serbia Pomijając opisy uzyskania habilitacji w Zurychu i wielu innych prac naukowych, warto tylko wspomnieć, że udowodnił, co jest przyczyną powstawania endemicznego wola u ludzi. Od tego czasu wiadomo, że wole powstaje na skutek braku jodu. Jako pierwszy wprowadził leczenie przez jodowanie soli w Wieliczce. Podczas pierwszej wojny światowej wraz z żoną pracował w Serbii, gdzie intensywnie zwalczał epidemię tyfusu plamistego. Prawie z niczego organizował niezbędne dla tego celu laboratoria bakteriologiczne. W warunkach frontowych leczył żołnierzy wszystkich ras i narodów. Jego badania w tym zakresie miały ogromne znaczenie dla antropologii. Okazuje się np., że cecha A występuje najczęściej u narodów północnej i zachodniej Europy. Cecha B wykazuje najmniejsze nasilenie na północy, a największe na wschodzie itd. Im dalej na wschód, tym częściej spotyka się cechę B, a rzadziej A. W 1919 roku, kiedy dowiedział się, że powstała wolna Polska, postanowił wrócić do kraju. W uznaniu dla swoich zasług otrzymał najwyższe serbskie odznaczenia wojskowe i państwowe.
Okupacja
Podczas walk o Warszawę organizuje pomoc dla chorych i rannych. Brak lekarstw, prymitywne warunki leczenia podczas bombardowań, wszystko to przypominało, co działo się w Serbii. Na początku listopada 1939 roku nakazano mu opuścić Państwowy Zakład Higieny w Warszawie, gdzie był dyrektorem Oddziału Bakteriologii i Medycyny Doświadczalnej. Na pożegnalnym spotkaniu z pracownikami powiedział: Wróg chce zniszczyć wszystko, co jest duchem polskim, chce byśmy zostali narodem parobków. Amerykanie, Jugosłowianie i Szwajcarzy proponowali Hirszfeldom wyjazd z okupowanej Polski. Ci jednak ze względów rodzinnych nie mogli się na to zdecydować. Kiedy w 1941 roku chcieli wyjechać, było już za późno. Granatowa policja skonfiskowała ich dom, a im nakazała przeniesienie się do warszawskiego getta. Wobec masowych epidemii w getcie Hirszfeld stanął na czele Komisji Zdrowia, która nawet w tych dramatycznych okolicznościach starała się uratować każde życie. Getto, w którym przebywało ok. 400 tys. ludzi, w pierwszym etapie likwidacji dotknęło ok. 275 tys. osób. Dzięki Stanisławowi Kiełbasińskiemu Hirszfeldom udało się wyrobić dokumenty robotników, którzy codziennie przychodzili tu do pracy. Dzień później hitlerowcy wywieźli do Treblinki wszystkich mieszkańców domu, w którym mieszkali Hirszfeldowie. Ukrywając się w Warszawie i podstołecznych miejscowościach, a także na wsi, przetrwali okupację.
Wrocław
W lipcu 1945 roku przybywa do Wrocławia. Tu obejmuje Zakład Higieny. Pierwszy jego wykład na temat „Nowoczesne prądy w bakteriologii” odbył się 8 września 1945 roku w zrujnowanym budynku, w sali bez okien. Dawny Zakład Higieny został przemianowany na Zakład Mikrobiologii Lekarskiej. Hirszfeld prowadził badania nad konfliktem serologicznym między matką i płodem. Organizował akcje zapobiegawcze przeciw epidemiom i szerzącym się chorobom społecznym. Tworzył stacje krwiodawstwa we Wrocławiu. Jego wrocławskie prace zyskiwały rozgłos na całym świecie. W 1948 roku wziął udział w Światowym Kongresie Intelektualistów we Wrocławiu. Stale pracował, często do nawet czternaście godzin na dobę. Od 1953 roku zaczął chorować. W niedzielę 7 marca 1954 roku zmarł nagle na atak serca w domu przy ul. Wittiga we Wrocławiu. Pochowano go w głównej alei na cmentarzu św. Wawrzyńca przy ul. Bujwida.
Nieprzyznany Nobel
Profesor Ernest Witebsky z Uniwersytetu w Buffalo (USA) 9 stycznia 1950 roku wystąpił z pismem do Komitetu Noblowskiego, wskazując zasadność przyznania Nagrody Nobla Ludwikowi Hirszfeldowi. Opisał jego osiągnięcia naukowe dotyczące dziedziczenia grup krwi, wpływów antropologicznych na tworzenie się grup krwi oraz opracowaną przez niego koncepcję „ciąży heterogenicznej”, w której wskazał możliwość występowania różnic w obrębie grup krwi między matką a dzieckiem. Jak piszą biografowie Hirszfelda, mimo uzasadnienia światowej sławy uczonego, Hirszfeld Nagrody Nobla z przyczyn nieznanych nie otrzymał. Można się jednak domyślać, że były to przyczyny czysto polityczne. Podczas największego nasilenia „zimnej wojny”, nawet Komitet Nobla, który nie pierwszy raz kierował się politycznymi sympatiami, nie mógł przyznać tak prestiżowego wyróżnienia komuś zza „żelaznej kurtyny”. I to była chyba główna przyczyna nieprzyznania Hirszfeldowi Nagrody Nobla. Jednak i bez tej nagrody Ludwik Hirszfeld pozostanie w pamięci jako wrocławski uczony, z którego osiągnięć korzysta dziś cały świat.
Adam Maksymowicz
