Potrzeba poznawania śląskich noblistów
Poznawanie śląskich noblistów jest ważne, choćby dlatego, że dokonali dzieł, które do dzisiaj służą całej ludzkości. Prezentowanie ich sylwetek ma na celu nie tylko ich uhonorowanie, ale też przyjrzenie się trudnym warunkom życiowym, do których musieli się dostosować, aby prowadzić badania. Pisząc o śląskich noblistach, opierałem się na trzech źródłach: 1. opracowanie Piotra Greinera „Nobliści ze Śląska” wydane przez Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej w Gliwicach (2005); 2. autobiograficzne teksty noblistów prezentowane przez portal internetowy The Nobel Prize; 3. popularny portal encyklopedyczny wikipedia.pl. Notatki nie mają charakteru naukowego, dlatego pominięto w nich wiele specjalistycznych opisów prac, doświadczeń, stanowisk i publikacji. Starano się natomiast wyeksponować noblistów jako ludzi borykających się z trudnościami zawodowymi i życiowymi oraz to, że często w dramatycznych okolicznościach uzyskiwali wyniki, które na zawsze zostaną zapisane w dziejach ludzkiej cywilizacji. Wiele z tych sylwetek zasługuje na osobne monografie, książki biograficzne, sztuki teatralne i filmy. Wszystko to zapewne jest jeszcze przed nami.
Pierwsza nagroda Nobla
Paul Ehrlich – twórca chemioterapii
Pierwszą Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny otrzymał Paul Ehrlich urodzony w 1854 roku w Strzegomiu na Dolnym Śląsku. Po ukończeniu szkoły podstawowej w Strzelinie w latach 1864–1872 uczęszczał do gimnazjum św. Marii Magdaleny we Wrocławiu. Studia medyczne rozpoczął na Uniwersytecie Wrocławskim, a następnie kontynuował je na uniwersytetach w Strasburgu, Freiburg-im-Breisgau i Lipsku. W 1878 r. uzyskał doktorat z medycyny na podstawie rozprawy z teorii i praktyki barwienia tkanek zwierzęcych. Cztery lata później opublikował swoją metodę barwienia odkrytego przez Kocha prątka gruźlicy i ta metoda była podstawą późniejszych modyfikacji, które są stosowane do dzisiaj. W wieku trzydziestu lat został profesorem tytularnym, a pięć lat później, po przedstawieniu pracy habilitacyjnej, wykładowcą na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu w Berlinie.
14 sierpnia 1883 r. wziął ślub z Hedwig Pinkus w synagodze w Prudniku. Ojciec Hedwig, Josef Pinkus, który odziedziczył po teściu Samuelu Fränklu zakład włókienniczy w Prudniku (późniejszy „Frotex”), sfinansował Ehrlichowi urządzenia do nowoczesnego laboratorium. Bratem Hedwig był Max Pinkus, prudnicki przedsiębiorca, bibliofil i mecenas sztuki. Ehrlich zamieszkał w Prudniku, w willi rodziny Fränklów przy ul. Kościuszki. W 1890 r. Robert Koch, dyrektor nowo utworzonego Instytutu Chorób Zakaźnych, powołał Ehrlicha na jednego ze swoich asystentów. Rozpoczął on badania immunologiczne, z którymi jego nazwisko zawsze będzie kojarzone. Pod koniec 1896 r. utworzono w Steglitz w Berlinie Instytut Kontroli Surowic Leczniczych, którego dyrektorem został Ehrlich. Tutaj wykonał dalsze ważne badania dotyczące immunologii, zwłaszcza hemolizyn. Posługując się wysokotoksycznymi białkami (rycyną i abiryną) udowodnił, że w żywym organizmie powstaje antytoksyna: antyrycyna. Jego sławny „eksperyment z mamką” wykazał błędność teorii o dziedziczeniu odporności po ojcu. Dzięki temu dokonał rozróżnienia pomiędzy odpornością czynną a bierną i po raz pierwszy użył terminu „przeciwciała”. Fundacja Franciski Speyer, wdowy po jednym z najbogatszych żydowskich bankierów, ufundowała za sumę 2 milionów złotych marek instytut Georg – Speyer – Haus für Chemoteraphie. Pozwoliło to Ehrlichowi na zastosowanie związków arsenowych w zwalczaniu syfilisu, a potem kiły. W czasie tych zajęć otrzymał wiadomość ze Sztokholmu, że za „pracę nad odpornością” prowadzoną wspólnie z rosyjskim zoologiem i mikrobiologiem Ilją Illjiczem Miecznikowem przyznano obu Nagrodę Nobla z medycyny za rok 1908. Wśród wielu wyróżnień otrzymał tytuł doktora honoris causa wrocławskiej uczelni. Wybuch wojny światowej głęboko go poruszył, w Boże Narodzenie miał pierwszy atak serca. Drugiego ataku 20 sierpnia 1915 roku już nie przeżył. Pochowano go na cmentarzu we Frankfurcie nad Menem.
Instytut, w którym Paul Ehrlich prowadził swoje badania, dziś nosi jego imię. Paul-Ehrlich-Institut (PEI), Federalny Instytut Szczepionek i Biomedycyny, w Langen koło Frankfurtu nad Menem, jest wyższym organem federalnym podlegającym Federalnemu Ministerstwu Zdrowia. (PEI) ocenia i monitoruje stosunek korzyści do ryzyka przed, w trakcie i po dopuszczeniu do obrotu bioleków stosowanych u ludzi i leków immunologicznych. W ramach Globalnego Programu Ochrony Zdrowia PEI wspiera władze i organizacje w Afryce w rozszerzaniu i opracowywaniu przepisów mających na celu poprawę dostępu do bezpiecznych i skutecznych szczepionek, krwi i produktów krwiopochodnych.
Z okazji stulecia urodzin Paula Ehrlicha Niemcy wydali serię znaczków pocztowych oraz wprowadzili do obiegu banknot dwustumarkowy z jego podobizną.
Nagroda Nobla dla humanisty Gerharta Hauptmanna
Jedyną literacką Nagrodę Nobla wśród jedenastu laureatów ze Śląska otrzymał w 1912 roku i Gerhart Johann Robert Hauptmann. Urodził się 15 listopada 1862 roku w Szczawnie Zdroju na Dolnym Śląsku. Jego dziadek był inspektorem uzdrowiska. Hauptmann uczęszczał do szkoły ludowej. Uczył się jednak niechętnie i słabo. We Wrocławiu uczęszczał do gimnazjum Zwinger (Realschule erster Ordnung am Zwinger), które mieściło się przy obecnej ul. Teatralnej. Z powodu braku postępów w nauce po trzech latach został usunięty ze szkoły. Później próbował uczyć się zawodu rolnika, był też uczniem szkoły plastycznej (Königliche Kunst – und Gewerbeschule zu Breslau), krótko studiował na uniwersytetach w Jenie i w Berlinie oraz w Drezdeńskiej Akademii Sztuki, wszystkie etapy jego edukacji kończyły się podobnie. Głodne studenckie czasy zmieniły się dopiero, gdy ożenił się z zamożną Marią Thienemann. W 1887 roku został członkiem koła Durch najważniejszej grupy niemieckiego naturalizmu, której członkiem był również Stanisław Przybyszewski. Rok później Hauptmann publikuje nowelę psychologiczną „Dróżnik Thiel” (Bahnwärter Thiel), która przyniosła mu uznanie czytelników i krytyki. Ważną rolę w rozwoju jego twórczości literackiej odegrało stowarzyszenie „Freie Büne” (Wolny Teatr), w którym nie obowiązywały zakazy cenzury. Akcja jego pierwszej sztuki pt. „Przed wschodem słońca” (Vor Sonnenaufgang) dzieje się w dolnośląskim zagłębiu węglowym. Drastyczne sceny obyczajowe wywołują skandal, jakiego dawno już nie notowano w Berlinie. Od tego czasu Hauptmann jest znanym pisarzem w kraju i za granicą. Trzy lata później sztuka o śląskich tkaczach pt. „Tkacze” (Die Weber) wywołuje podobny skandal. Cesarz na znak protestu zrezygnował z loży królewskiej w tym teatrze. Cenzura zdjęła sztukę z afisza. Jednak wygrana rozprawa sądowa pozwoliła na jej ponowne wystawienie w prestiżowym Deutsches Theater w Berlinie.
Ulubionym regionem pisarza był Dolny Śląsk, szczególnie Karkonosze. Początkowo mieszkał w Szklarskiej Porębie, a następnie w Jagniątkowie koło Jeleniej Góry. W obszernym domu miał bogatą bibliotekę i archiwum.
Hauptmann szybko stał się najsławniejszym pisarzem niemieckojęzycznym. Jego brat Carl wspomina: Pisarz roztaczał wokół siebie aurę, z której promieniowało szczęście i radość życia – mało kto mógł się oprzeć czarowi jego osoby. W 1912 roku podczas uroczystych obchodów 50. rocznicy urodzin otrzymał Nagrodę Nobla jako czwarty pisarz niemiecki. Przyznano mu ją za humanitarne wartości zawarte w jego dorobku literackim.
Po dojściu Hitlera do władzy, w przeciwieństwie do czołowej elity intelektualnej, pozostał w kraju. W jednym z artykułów w 1933 r. poparł politykę zagraniczną Hitlera. Znani niemieccy pisarze potępili jego stanowisko (Tomasz Mann, Alfred Kerr): Nie chcę znać tego tchórza […] świadomość hańby niechaj go zadusi. Z powodów ideowych jego twórczość w nazistowskich Niemczech była tolerowana, ale nie promowana. O tym, że stanowisko znanych pisarzy niemieckich nie było całkiem sprawiedliwe, świadczy to, że był na pogrzebie swojego przyjaciela, Maxa Pinkusa, żydowskiego przemysłowca z Prudnika, znanego mecenasa niemieckiej kultury i literatury, którego pod koniec życia, w obawie przed hitlerowcami, wszyscy opuścili. Został on pochowany w Prudniku na cmentarzu żydowskim obok dworca kolejowego. W 1937 roku Hauptmann poświęcił jego pamięci utwór sceniczny pt. „Ciemności” (Die Finsternisse). W latach 1933–46 napisał swoje wielkie dzieło autobiograficzne „Przygoda mojej młodości” (Das Abenteuer meiner Jugend).
Kiedy po klęsce Niemiec do willi w Jagniątkowie wkroczyli Sowieci, zobaczyli wyłożone wydania jego książek w języku rosyjskim i polskim. Zarówno władze polskie, jak i sowieckie nie podjęły żadnych działań skierowanych przeciwko pisarzowi. Planował opuszczenie swoich ulubionych Karkonoszy. Po ciężkiej chorobie zmarł 6 czerwca 1946 r. Zgodnie z jego wolą pochowano go w Kloster na bałtyckiej wyspie Hiddensee.
