Odrodzona Samorządność w Polsce ma już 30 lat. Jej podstawowym założeniem było umożliwienie społecznościom lokalnym samodzielnego zarządzania swoimi sprawami.
Pojawiają się rządowe propozycje wzmocnienia roli samorządów dzięki Funduszowi Inicjatyw Lokalnych przez nadanie mu charakteru stałej subwencji rozwojowej dla samorządów. Rozpoczęto dyskusję na temat konieczności reformy systemu podatków lokalnych w Polsce, które bez wątpienia stanowią najistotniejsze dochody gmin, świadczące o ich potencjale dochodowym.
Gmina jest autonomiczną częścią państwa
Działalność gmin jest podobna do działalności państwa, podlega jednak ograniczeniu terytorialnemu do obszaru danej gminy. Według Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego Art 3.1. Przez samorząd lokalny rozumie się prawo i rzeczywistą zdolność wspólnot lokalnych do regulowania i zarządzania, w ramach prawa, na ich własną odpowiedzialność i na rzecz ich ludności, istotną częścią spraw publicznych. Z kolei art. 16 ust. 1 Konstytucji RP stwierdza: „Ogół mieszkańców jednostek zasadniczego podziału administracyjnego stanowi z mocy prawa wspólnotę samorządową”.
Ranking samorządów
W Polsce organizowany jest Ranking Zrównoważonego Rozwoju Jednostek Samorządu Terytorialnego, organizowany przez Fundację Polskiego Godła Promocyjnego. Podstawą rankingu, opracowanego pod kierunkiem prof. Eugeniusza Sobczaka, jest 16 wskaźników obejmujących trzy obszary rozwoju: gospodarczy, społeczny i ochrony środowiska. Ranking uwzględnia wszystkie polskie miasta i gminy, a materiałem źródłowym są niezależne dane Głównego Urzędu Statystycznego. Wyniki rankingu odzwierciedlają, w sposób wiarygodny i przekrojowy, rozwój polskich jednostek samorządu lokalnego i wskazują liderów w podziale na gminy wiejskie, miejsko-wiejskie, miejskie oraz miasta na prawach powiatu. Wnioski niestety nie są optymistyczne.
Samorząd lokalny: sukces czy porażka mieszkańców?
Samorządność mieszkańców gmin uważana jest za jeden z warunków zdrowego ustroju społecznego. Jednak by był to element zdrowego ustroju, samorząd musi być „zdrowy”, a więc sprawny, rozwijający się i skuteczny. Jeśli samorząd spełnia te warunki, mieszkańcy mogą mówić o sukcesie. Ile mamy tak zarządzanych gmin w Polsce? Niewiele.
Samorządowa władza absolutna?
Współcześnie działalność samorządu terytorialnego zatraciła niemal całkowicie swoje pierwotne znaczenie. Obecnie w znacznej części gmin samorząd stał się wyłącznie sposobem sprawowania władzy i mechanizmem umożliwiającym wygodne, bez szerszej kontroli, zarządzanie częścią finansów budżetu państwa.
Szkoła bez kanalizacji, droga do szkoły bez chodników, czyli nie tylko krakowska rzeczywistość?
Kraków był pierwszym europejskim miastem wpisanym na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO. Dlatego zdumiewające jest to, że w Krakowie w XXI wieku istnieją szkoły, których nie można przyłączyć do sieci kanalizacyjnej, a niektórzy uczniowie idą do szkoły drogą bez chodnika; nie wszędzie są chodniki przy drogach prowadzących do szkół. Równocześnie władze Krakowa wydają lekką ręką blisko 10 mln złotych na zmianę trasy budowanej drogi, która miała przebiegać w pobliżu miejsca zamieszkania jednego z wiceprezydentów miasta. Prezydent podjął decyzję o zmianie przebiegu drogi. Nowa lokalizacja jest uciążliwa dla wielu mieszkańców i generuje dodatkowe koszty w wysokości ok. 10 mln złotych. Inna kontrowersyjna inwestycja samorządowa, budowa wybiegu dla szympansów i makaków japońskich za 17 mln zł.
Samorządność czy samowola władz gminnych w gminach?
Infrastruktura jest jednym z ważnych wyznaczników warunków życia ludności. Jej brak obniża standard ich życia. W kampanii wyborczej kandydaci obiecują zaspokoić zdiagnozowane potrzeby mieszkańców, ale po wyborach nie realizują obietnic. Skorzystanie z możliwości odwołania włodarza gminy w trybie referendum, najczęściej okazuje się nieskuteczne. Przepisy są tak skonstruowane, że referendum można unieważnić. Nadmierne zadłużenie samorządów powoduje, że brakuje środków na wkład własny niezbędny przy aplikowaniu o fundusze unijne. To z kolei przekłada się na spowolnienie inwestycji, które powinny przyspieszać rozwój i podnosić standard życia mieszkańców. Nowa limuzyna na kredyt, miliony na nagrody dla urzędników, wzrost kosztów funkcjonowania Urzędu Miasta i ryzyko utraty płynności finansowej budzą zaniepokojenie bezradnych mieszkańców.
Potrzebna zmiana prawa, aby mieszkańcy zyskali rzeczywistą podmiotowość!
Jeśli przyjmiemy, że samorządność faktycznie wpływa na życie społeczności lokalnej, to sytuacja nie wygląda dobrze. Przysługujące obywatelom instrumenty demokracji na szczeblu lokalnym nie są wystarczające i nie są już skuteczne.
Demokracja przedstawicielska wykluczająca mieszkańców z bezpośredniego procesu podejmowania decyzji, powinna zostać zastąpiona wyposażeniem społeczności lokalnych w rzeczywiste uprawnienia do uczestnictwa w procesie decyzyjnym samorządów w sposób bezpośredni.
Przedstawiciele reprezentują interesy całej wspólnoty, powinni więc składać sprawozdania ze swojej działalności, pod rygorem utraty mandatu. Taki instrument może zapewniać skuteczną kontrolę działań organów samorządowych.
Przepisy o referendum gminnym wymagają zmian. O wyniku powinna decydować wola większości mieszkańców biorących udział w głosowaniu.
Autonomia samorządu powinna być proporcjonalna do odpowiedzialności cywilnej władz samorządowych za podejmowane decyzje.
Dotychczas władze samorządowe nie ponoszą takiej odpowiedzialności. W razie bankructwa gminy zadłużenie przejmuje Skarb Państwa, a tereny gminy zostają rozdzielone pomiędzy sąsiadów. Mieszkańcy likwidowanej gminy nie stanowią podmiotu, lecz przedmiot działań. Czy bez istotnych zmian prawnych samorządy powinny zwiększać swą autonomię?
Samorządy zadłużają się w niepokojąco szybkim tempie
Niepokojące jest odraczanie terminu spłat zaciągniętych zobowiązań, bo świadczy o braku możliwości spłaty kolejnych kredytów. Ta sytuacja obciąża mieszkańców podwójnie. Muszą spłacić zadłużenie, a mimo to dodatkowo nie mają niezbędnej infrastruktury kanalizacyjnej lub drogowej, która powinna być sfinansowana ze środków wspólnotowych. Sytuacja samorządów jest wynikiem wieloletniego zaniedbania nadzoru Wojewodów i Regionalnych Izb Obrachunkowych.
Istniejące dotychczas formy nadzoru nad działaniami samorządów okazały się niewystarczające. Wprowadzony przez rząd nowy, korzystny sposób obliczania tzw. nadwyżki operacyjnej, stał się ważnym wskaźnikiem kondycji lokalnych budżetów. Wprowadzane zmiany uwarunkowań prawnych prowadzonego nadzoru nie jest równoznaczne z ich praktycznym zastosowaniem. Potrzebne jest pilne wprowadzenie mechanizmów wymuszających na samorządach realizację podstawowych celów zarządzania długiem, takie jak minimalizacja kosztów obsługi, redukcja ryzyka związanego z obsługą długu lub utraty płynności w przypadku nadmiernego zadłużenia. Wybór instrumentu dłużnego musi być dokonywany nie tylko w oparciu o koszty, jakie jednostka samorządu w przyszłości poniesie, ale również w oparciu o ryzyko, jakie niesie korzystanie z danego instrumentu.
Zaawansowana wiedza o funkcjonowaniu samorządów w Polsce budzi zaniepokojenie. Funkcjonowanie instytucji samorządowych, można ocenić przez pryzmat organizowania lokalnej działalności administracyjnej, jak również poprzez sposób realizacji potrzeb mieszkańców. Mieszkańcy zmuszeni są coraz częściej korzystać z prawa do zaskarżeń decyzji wydawanych przez organ pierwszej instancji t6zn. organ wykonawczy gminy. Również potrzeby mieszkańców zaopatrzenia w infrastrukturę drogową , społeczną i techniczną nie są zaspokajane. Pojawiają się poważne problemy z komunikacją w gminach, podłączeniem do sieci kanalizacyjnej lub stworzenia sieci szkół, by uczniowie mogli się uczyć na jednej zmianie. Najpilniejszą potrzebą jest zintensyfikowanie nadzoru nad samorządami. Nadzór w kontekście funkcjonalnym oznacza ogół kompetencji określonych przepisami obowiązującego prawa.
Nadszedł czas na wdrożenie zmian w nadzorze nad samorządami gminnymi sprawowanym przez Wojewodę i Regionalną Izbę Obrachunkową.
