Sceptycy powątpiewają w wartość tradycji „dnia, w którym cichną wszystkie spory” argumentując, że pokojowa moc Bożego Narodzenia zwykle ustępuje wraz z końcem Świąt. A przecież nawet jeden dzień wyzwolenia w ludziach ogromu dobra uświadamia piękno przebaczenia, miłości, otwarcia na innych. Dowodzi, że osiągnięcie tych cnót jest możliwe i budzi marzenie o ich panowaniu nie tylko przez pojedyncze dni roku.
Arcybogactwo tradycji
W odniesieniu do faktów, w związku z którymi powstaje dużo dzieł i zwyczajów, używa się czasem niezbyt sympatycznego słowa: produktywne. Zauważyć jednak trzeba, że w całym świecie chrześcijańskim Boże Narodzenie okazało się być właśnie świętem „arcyproduktywnym”. A Polakom chyba szczególnie bliskim, gdyż to nasza kultura pobiła w tym zakresie wszystkie rekordy. Podczas, gdy Bożemu Narodzeniu w świecie np. anglosaskim zwykle towarzyszy kilka melodii – wielu Polaków zna ich dziesiątki. Skarbiec polskich kolęd to co najmniej kilkaset utworów poetyckich i muzycznych. Za najstarszą uchodzi „Zdrów bądź królu anielski”, której najstarszy zapis pochodzi z roku 1424. Arcydziełami poezji metafizycznej są „Pieśni nabożne” Franciszka Karpińskiego z 1792 roku, do których należy „Bóg się rodzi”. Liczba pieśni, towarzyszących Bożemu Narodzeniu była tak wielka, że trudno było spamiętać wszystkich ich tekstów. Pomocne tu były tzw. kantyczki, czyli książeczki ze słowami kolęd, wieszane na choinkach wraz z innymi ozdobami i do których, gdy pamięć zawodziła, można było sięgnąć.
W naszym też kraju powstała nieprzebrana ilość ludowych zwyczajów, oddających istotę Bożego Narodzenia. Należała do nich np. tradycja nie palenia w piecach w pierwszy dzień Świąt. Zakładano bowiem, że w dniu tym dom powinien być wypełniony takim żarem miłości bliskich sobie ludzi, któremu nie mogą być straszne nawet najtęższe mrozy. Bogatą symbolikę ma też zwyczaj zostawiania wolnego miejsca przy wigilijnym stole. Chodziło nie tylko o gotowość przyjęcia przypadkowego, obcego gościa, ale także o pamięć o ludziach, którzy odeszli, lub których oderwano od rodzin. Był to więc także znak pamięci o Sybirakach, więźniach czy ukrywających się przed siepaczami zaborczych reżimów.
Najlepiej w Polsce zadomowione
Przyjmuje się, że pierwszą świąteczną choinkę w swoim domu ubrali mieszkańcy Alzacji a w Polsce pojawić się miała w okolicznościach fatalnych – ponoć pierwszą ustawili Prusacy z garnizonu, utworzonego w Warszawie po trzecim rozbiorze naszego kraju. Obce pochodzenie świątecznej choinki nie do końca jest jednak prawdą. Wieki wcześniej w wielu regionach Polski powszechny był zwyczaj wieszania pod sufitem małej, ozdobionej choineczki, zwanej podłaźniczką. Z perspektywy wielu naszych przodków świąteczne drzewko (tylko tak nazywano choinkę na Kresach) było więc tradycją rodzimą, w XVIII a zwłaszcza XIX w. nieco tylko zmodyfikowaną.
Do obrzędów, który w Polsce rozkwitły najbardziej i najlepiej się zachowały, należą jasełka, kolędnicy i inne formy teatralne, tematycznie związanego z Narodzeniem Pańskim. W XIII w. ten sposób przekazu upowszechniał św. Franciszek. Z czasem jednak treści wyrażane w spektaklach zaczęły na tyle odbiegać od opisanych w Ewangeliach, że na ich wystawianie pozwalano już tylko poza murami kościołów. Skutkiem tego w większości krajów Europy teatralne akcje, towarzyszące Świętom, popadły w zapomnienie. Jednak nie w Polsce, której ludowi artyści przez wieki prześcigali się w pomysłach ubarwienia swych przedstawień oraz nadania samym widzom konkretnych aktorskich ról. Szczęśliwie w większym stopniu ocalał zwyczaj budowania szopek, w Polsce wschodniej zwanych Betlejemkami. Ruchome, żywe, skrzące się brokatem (jak np. krakowskie, pełne elementów architektury podwawelskiego grodu) cieszą nas dziś dzięki sztafecie pokoleń, liczącej sobie już bez mała osiem stuleci.
Nigdzie równie mocno, jak w Polsce, nie przyjęła się też tradycja rorat, czyli mszy św. czasu Adwentu. Nazwę wzięły one od pieśni „Rorate caeli desuper” czyli „Spuśćcie rosę Niebiosa” a ich liturgii zaczęły towarzyszyć wydarzenia zdawałoby się dla Kościoła nietypowe, jak konkursy czy loterie. Wszystko to jednak okazywało się sprzyjać budowie atmosfery wyczekiwania radosnych wydarzeń.
Jedynie w naszej części Europy przetrwał zwyczaj łamania się opłatkiem, przy czym u nas towarzyszą mu bezprecedensowe osiągnięcia kunsztu żelazorytniczego. Znane są liczne świadectwa rywalizacji mistrzów tego rzemiosła. Np. w czasach młodości Fryderyka Chopina Warszawę zachwyciły cudownej urody opłatki, wypiekane przy kościele nazaretanek a rok póżniej za jeszcze piękniejsze uznano powstające przy kościele Świętego Krzyża. Foremki, przeznaczone do tych wyjątkowych wypieków, często ze zdumiewającą precyzją odwzorowują obrazy konkretnych kościołów i pejzaże miast. A że te same bywają użytkowane przez kilkadziesiąt i więcej lat – część mieszkańców powojennego Wrocławia na opłatkach odnajdywała znajome ulice Lwowa czy Stanisławowa.
By gorsze nie wyparło lepszego
Za PRL-u zrobiono wiele, by zohydzić Boże Narodzenie. Media forsowały obraz chrześcijańskiej tradycji jako folkloru w wydaniu skrajnie trywialnym a nawet wulgarnym. Kolędy starano się wyprzeć piosenkami o bombkach i bałwankach a na świąteczne ferie dzieciom obowiązkowo zadawano nauczenie się na pamięć rekordowo długich i głupich wierszyków (do dziś pamiętam koszmar wkuwania bzdetów o choince i wiszących na niej cukierkach). Na lekcjach rosyjskiego dręczono czytankami w rodzaju „Jołka w Sokolnikach”, w których postacią wyczekiwaną przy świątecznym stole miał być Lenin. Niestety, teraz bywa nim – Kevin. A przecież swoimi tradycjami Bożego Narodzenia Polska mogłaby obdzielić wiele innych narodów. Nie zastępujmy więc rodzinnego kolędowania wieczorem rozrywkowych filmów, ani też Świętego Mikołaja – krasnoludem z reklamy Coca-Coli.
Artur Adamski
