Pisał o sobie, że jest potomkiem Polaków i Turyngów lub „scilicet Polonia”, czyli – „pochodzący z Polski”. Jako student uniwersytetu w Padwie zapisany został bardziej jednoznacznie – „wratislaviensis Polonorum”, Polak z Wrocławia.
Urodził się ok. roku 1230 w Legnicy lub podwrocławskim Borku jako syn Polki i osadnika przybyłego z Turyngii. Pierwsze nauki pobierał w szkole katedralnej we Wrocławiu, której uczniami w tym samym czasie byli też Władysław i Konrad – synowie piastowskiego księcia Śląska, Henryka II Pobożnego. Prawdopodobnie był już po niższych święceniach duchownych, kiedy w 1249 roku rozpoczął studia na wydziale sztuk wyzwolonych uniwersytetu w Paryżu. Towarzyszyć mu tam miał książę Konrad, któremu jednak konieczność zaangażowania w sprawy piastowskiego dziedzictwa nie pozwoliły ukończyć studiów. Witelon w stolicy Francji spędził kilka lat, a następnie aż do 1268 na uniwersytecie w Padwie studiował prawo kanoniczne, filozofię, a przede wszystkim nauki ścisłe. Wiadomo też jednak, że około roku 1255 jako magister teologii i filozofii przebywał w Legnicy, w której otrzymał plebanię, zajmował się badaniem zjawisk związanych ze światłem, a wyjazd do Włoch prawdopodobnie był możliwy dzięki wsparciu polskich książąt Śląska. Wiele wskazuje na to, że udał się na nie wraz z synem Henryka II Pobożnego, Władysławem. W Padwie pochłaniał przede wszystkim księgi poświęcone wszystkiemu, co wiązało się z optyką. Kiedy zorientował się, że wielka część spuścizny starożytnych Greków przetrwała tylko w przekładach arabskich, nauczył się tego języka. Był pierwszym, który przetłumaczył na łacinę większość antycznych prac dotyczących światła. Tym samym uczynił je dostępnymi dla Europejczyków. Wiadomo, że to z nich wiedzę Greków o optyce poznawał Roger Bacon, uchodzący m.in. za wynalazcę okularów.
Życie Witelona pełne jest dowodów na to, jak niewiele jest prawdy w stereotypowych wyobrażeniach o średniowieczu. Uzdolnienia i naukowe zainteresowania trzynastowiecznego wrocławianina wzbudziły nie tylko przychylność polskiego dworu książęcego i nauczycieli kościelnych szkół Wrocławia, Legnicy, a następnie profesorów Sorbony. We Włoszech otwarły drzwi Watykanu, w którym kolejni papieże wspierali działalność ośrodka naukowego w Viterbo, gdzie za sprawą wybitnych uczonych odkrywano prawa fizyki i konstruowano wynalazki. Do grona tego z otwartymi ramionami przyjęty został także genialny przybysz z Polski. Najbardziej zaprzyjaźnił się tam z matematykiem i astronomem Johannesem Capanusem oraz Wilhelmem z Moerbeki – współpracownikiem Tomasza z Akwinu, filozofem, poliglotą (jego postać przywoływana jest zarówno w książce, jak i filmie pt. „Imię róży”). Z zachowanych manuskryptów wynika, że Witelon pracował m.in. nad wykorzystaniem promieni słonecznych do gromadzenia ciepła, celem ich powszechnego wykorzystywania w gospodarstwach domowych. Jako pierwszy interesował się zjawiskiem natężenia światła i pracował nad możliwościami jego skupiania. Odkrył zjawisko refrakcji światła w kroplach wody. Konstruował zwierciadła paraboliczne, pozwalające rozniecić ogień. Dążył do tego, by darmowe źródło wysokiej temperatury pozwoliło odlewać metale. Interesował się też możliwościami technicznego wykorzystywania pary wodnej. Był pierwszym historykiem nauk optycznych – w swych pracach zebrał cały starożytny i późniejszy dorobek z tego zakresu. Dzieła te były przepisywane, a od XV w. drukowane, będąc lekturami i podstawą różnych dokonań takich postaci jak Mikołaj Kopernik, Leonardo da Vinci, czy Johannes Kepler.
Po powrocie do Polski znów najściślej związał się z Wrocławiem. Biskup mianował go kanonikiem, nauczał też w szkole katedralnej. Był już wtedy postacią powszechnie szanowaną w elitach ówczesnej Europy. Z kapitału tego korzystał książę Henryk IV Probus, który powierzał mu misje dyplomatyczne do papieża Jana XXI, czy króla Czech Przemysława Ottokara II. W 1274 roku Witelon uczestniczył też w soborze w Lyonie. Znając ówczesne cele śląskiego Piasta można być niemal pewnym, że Witelon brał też udział w dyplomatycznych staraniach o koronację Henryka IV Probusa na króla Polski (na wrocławskim Ostrowiu Tumskim powstawała już wtedy imponujących rozmiarów siedziba monarsza). Za zasługi w jego służbie książę ten nadał Witelonowi podwrocławską wieś Żórawina. Jak jednak wiadomo, będąc bardzo blisko realizacji swojego zamiaru, Henryk nagle zmarł w roku 1290. Nie jest natomiast pewny rok śmierci samego Witelona. Najczęściej przyjmuje się, że odszedł w roku 1314.
Jego miejsce w historii nauki jest bardzo znaczące. Był pierwszym polskim uczonym rangi ogólnoeuropejskiej, zaliczanym do groma największych umysłów swojej epoki. Bez jego tłumaczeń antycznych dzieł, które zachowały się wyłącznie w przekładach arabskich, wiele dokonań nauki opóźniłoby się o dziesięciolecia, o ile nie o całe wieki. Zapisał się jako autor pierwszego anatomicznego opisu oka oraz wyjaśnienia fizjologicznych i optycznych podstaw wzroku. Naukowo wyjaśnił też przyczyny złudzeń wzrokowych. Jako pierwszy od czasów antyku przeprowadził i opisał wyniki ogromnej ilości eksperymentów. Były one przyczynkiem do osiągnięć fizyków, działających parę stuleci później. Inne jego prace do dziś uznawane są za podwaliny nowożytnej już wiedzy psychologiczno–psychiatrycznej i psychopatologicznej. Z wielką bowiem wnikliwością spisywał obserwacje osób doświadczających zakłóceń widzenia. Prace związane z zaburzeniami umysłu okazały się bardzo wartościowe w XX w. dla korzystających z nich twórców podstaw psychologii behawioralnej.
Witelon jest kolejnym z wielkich Polaków, którzy w swoim rodzinnym mieście upamiętnieni są nader skromnie. O postaci, jakiej pozazdrościć by mogły najpierwsze naukowe centra Europy, we Wrocławiu przypomina niewiele ponad parę tabliczek z nazwą peryferyjnej uliczki.
Artur Adamski
