27 października br. w Wilnie odbyła się międzynarodowa konferencja naukowa pt. „Sisters in Arms: European Women in the Armed Resistance Against the Soviet and Nazi Regimes”. (Siostry w Broni: europejskie kobiety w zbrojnym oporze przeciwko Sowieckiemu i Nazistowskiemu Reżymowi). Zgromadziła ona przedstawicieli, historyków i naukowców instytucji z państw Litwy, Estonii, Serbii, Polski, Włoch, Ukrainy. Dopisała również wierna wartościom i ideałom publiczność.
Konferencję zorganizowało Centrum Badań Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy. To litewska instytucja państwowa, działająca od 1992 roku, zajmująca się badaniem przejawów ludobójstwa oraz zbrodni przeciw ludzkości i zbrodni wojennych na Litwie, polityki reżimu okupacyjnego na Wileńszczyźnie w latach 1920 – 1939, prześladowań miejscowej ludności w latach okupacji, a także procesami zbrojnego i niezbrojnego oporu wobec okupantów, dokonanych w latach 1990 – 1991 przez ZSRR. Jak również upamiętnieniem bojowników o wolność i ofiar ludobójstwa. Dyrektorem generalnym od 2021 roku tej instytucji jest dr Arūnas Bubnys – historyk, badacz naukowy, zajmujący się tematyką m. in. antynazistowskim ruchem oporu na Litwie w latach 1941 – 1944, podziemiem polskim na Litwie w okresie II wojny światowej, historią Holocaustu na Litwie.
Inicjatorka projektu, Ramona Staveckaitė-Notari, kierowniczka Działu Historycznych Programów Badawczych Departamentu Badań nad Ludobójstwem i Ruchem Oporu w Wilnie, zaproponowała temat konferencji, analizujący sytuację uczestniczek wojny partyzanckiej nie tylko w regionalnym ale także kontekście szerszym – europejskim. Była to pierwsza tego typu konferencja naukowa na Litwie.
W programie prelegenci omówili rolę kobiet w zbrojnym ruchu oporu podczas II wojny światowej i w okresie powojennym, a ciekawym uzupełnieniem wygłoszonych referatów były prezentacje multimedialne.
W pierwszym panelu głos zabrali Andrius Tumavičius z Centrum Badań Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy wygłosił referat „Kobiety w zbrojnym ruchu oporu: przypadek litewskich partyzantów z regionu północno – wschodniego (króla Mendoga)”. Przedstawicielka Łotwy Inesa Dreimane przedstawiła referat „Łotewskie kobiety – uczestniczki narodowego zbrojnego ruchu oporu w latach 50 – 60 XX w”. Następnie Martin Andreller z Estońskiego Instytutu Pamięci Historycznej omówił rolę jaką pełniły estońskie kobiety w antysowieckim ruchu oporu. Dr Ivana Pantelić z Instytutu Nowej Historii w Serbii wystąpiła z referatem „Emancypacja oddolna: jugosłowiańskie kobiety – partyzantki i ruch oporu wobec komunizmu podczas II wojny światowej”.
Do wygłoszenia jednego referatu zostałam zaproszona przez pomysłodawczynię projektu, za co wyrażam swoją wdzięczność. Swoją pracę, przygotowaną wspólnie z prof. Tomaszem Balbusem, dotyczącą udziału kobiet w polskim podziemiu niepodległościowym 1944‒1948 r. na wybranych przykładach, wygłosiłam na wstępie drugiego panelu. Następnie głos zabrali dr Isabella Insolvibile z Muzeum Shoah Foundation we Włoszech, która w zdalnym przemówieniu przybliżyła problematykę kobiet w walce we włoskim ruchu oporu w latach 1943-1945 r. (i wcześniej). Doktorantka z Uniwersytetu Wileńskiego, Neringa Latvytė, Litewskie omówiła temat Żydówek w antynazistowskim partyzanckim ruchu oporu. Dalius Žygelis, historyk z Centrum Badań Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy zaprezentował referat pt. „Żywa pamięć. Wideo wspomnienia kobiet, uczestniczek wojny partyzanckiej na Litwie”. W ostatniej wypowiedzi, transmitowanej z Ukrainy dr Oksana Kis z Instytutu Etnologii Ukraińskiej Akademii Nauk przybliżyła temat „W poszukiwaniu równowagi między życiem osobistym i politycznym: życie osobiste kobiet ukraińskiego podziemia narodowego w latach 1940 – 1950”.
Konferencja odbyła w Sali Soborowej, mieszczącej się w byłym więzieniu wileńskim na Łukiszkach, położonym w śródmieściu miasta. Więzienie to było swego czasu jednym z najokrutniejszych miejsc przetrzymywania Polaków, uczestników powstań i żołnierzy Armii Krajowej a także przedstawicieli innych narodów – Białorusinów, Litwinów, Żydów. Miejsce kaźni więźniów politycznych za czasów carskich, hitlerowskich (Gestapo), litewskich (Sauguma) i sowieckich (NKWD, KGB). Kompleks więzienny składał się z sześciu budynków, gdzie oprócz cel znajdował się więzienny szpital, pomieszczenia administracyjne, cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy. Więzienie było budowane z myślą o przetrzymywaniu w nim około 700 osób, ale niekiedy ich liczba sięgała nawet 16 tys. Od 2019 roku przekształcone w przestrzeń artystyczną.
Spotkanie zakończyło się zwiedzaniem obiektu.
Magda Wysocka (OA IPN Wrocław)