Wrzesień 1939 roku, jako czas jednej z największych katastrof w naszych dziejach, jest ciągle przez wielu Polaków powodem poszukiwań własnych winnych klęski.
Każda autorefleksja jest rzeczą cenną i pożądaną. Wmawianie sobie jednak, że „sami jesteśmy sobie winni”, w tym przypadku jest wynikiem do cna zakłamanych narracji niemieckich, sowieckich, PRL-owskich i innych równie podłych. Najsolidniejszą analizę polskich decyzji z roku 1939 przeprowadził przed laty prof. Janusz Osica. Dochowując troski o zasady historycznego warsztatu, stworzył dziesiątki najbardziej prawdopodobnych wariantów przebiegu wojny w sytuacji, w której Polska uległaby żądaniom Hitlera. Tylko dwa z nich dawały szansę lepszego dla naszej ojczyzny finału. Wszystkie pozostałe – oznaczały katastrofę jeszcze większą, z jeszcze liczniejszymi ofiarami, terytorialnym okrojeniem do rozmiarów paru dzisiejszych województw, utratą niepodległości nie na dziesięciolecia, ale być może stulecia.
35-dniową Kampanię Polską (to jest najbardziej poprawna nazwa pierwszej fazy II wojny światowej!) niektórzy uważają za powód do wstydu. Jakby nie zauważali, że Francja (drugie imperium kolonialne planety!) walczyła tylko dwa dni dłużej. I to mimo pomocy (m.in. naszych dywizji), której Polska nie otrzymała wcale. Musiała za to zmagać się nie tylko z Niemcami, ale i Sowietami, dysponującymi w owym czasie ilościami czołgów, dział, samolotów większymi od znajdujących się w dyspozycji wszystkich pozostałych armii świata razem wziętych. Trzecia Rzesza w 1939 roku była pierwszą po USA potęgą gospodarczą globu. Niemiecki przemysł w czasie I wojny światowej nie zaznał bowiem najmniejszego uszczerbku. Przeciwnie – wzmocnił się dziesiątkami tysięcy maszyn, w roku 1918 wykradzionych z wszystkich zagłębi, jakie tylko wtedy istniały na ziemiach polskich. Skutkiem takich grabieży oraz straszliwych zniszczeń (w latach 1914–1921 przez wszystkie polskie ziemie przewalały się fronty, na wielkich obszarach wielokrotnie) aż do 1939 roku nie dało się przywrócić potencjału przemysłowego sprzed roku 1914.
Największy sukces w zmaganiach z najeźdźcami odnieśli Finowie, którzy na przełomie lat 1939 i 1940 zdołali odeprzeć agresję sowiecką. Atakowani jednak byli tylko z jednej a nie, jak Polska, z niemal wszystkich stron. Na tle wszystkich niemieckich podbojów w Europie obrona Polski wygląda na prowadzoną najmężniej i zarazem najbardziej profesjonalnie. Oczywiście popełniono mnóstwo błędów, ale żadnego o skali strategicznej. Nie wszyscy generałowie stanęli na wysokości zadania, ale żaden się nie skompromitował ignorancją a tym bardziej – nikt z nich nie splamił się zdradą. Co najmniej 80 tys. polskich żołnierzy w oddziałach nierozbitych (choć zwykle niemających już amunicji) opuściło teren kraju, celem kontynuowania walki. To z nich wywodzili się najlepsi lotnicy i jedna z najlepszych dywizji pancernych całej II wojny światowej. A jak to wyglądało u innych? Obrona Danii w Księdze rekordów Guinessa figuruje jako druga najkrótsza kampania w dziejach świata. Atak rozpoczął się o godz. 4.15 a o godz. 6.00 została podpisana kapitulacja (tylko XIX-wieczne starcie Imperium Brytyjskiego z Zanzibarem trwało krócej). Niewspółmiernie bardziej, niż w obronie swojego kraju, w historii tej wojny Duńczycy zapisali się jako żołnierze dywizji SS. Stolicę Norwegii Niemcy zajęli pierwszego dnia wojny, w pierwszych jej godzinach, biorąc do niewoli większość generalicji (duża część biesiadowała na urodzinach swego dowódcy, co ułatwiło zadanie). Alianci próbowali udzielać pomocy, ale niestety – nawet w bitwie pod Narwikiem przeciw Niemcom walczyło więcej Polaków niż Norwegów. Więcej męstwa okazywali, wstępując potem do dywizji SS. Po niemieckim ataku na Niderlandy spora ilość oddziałów holenderskich, uciekając przez terytorium Belgii, znalazła się w stawiającej jeszcze opór Francji. Tam obrońcy kraju próbowali z nich sformować coś przypominającego wojsko, ale szybko doszli do wniosku, że najlepiej będzie, jeśli całe to holenderskie towarzystwo czym prędzej zostanie rozbrojone. Wkrótce okazało się, że w dywizjach SS czuje się ono znacznie lepiej. Nie inaczej zresztą, jak wielu Francuzów, których resztka dywizji SS broniła ostatniej niemieckiej reduty, czyli berlińskiej Kancelarii Rzeczy, w maju 1945 do ostatnich godzin wojny.
A jak wyglądały realia niemieckiej okupacji? Jerozolimski instytut Yad Vashem w sposób wyjątkowy uhonorował Danię jako państwo, które jego zdaniem wyjątkowo mężnie broniło Żydów przed zagładą. Widać za fakt pozbawiony znaczenia izraelscy strażnicy pamięci uznają to, że za najdrobniejszą nawet formę pomocy udzielonej Żydowi Niemcy mordowali w Polsce nie tylko całe rodziny, ale nawet całe wioski. W tym samym czasie Gestapo działające w Danii nie weszło ani do jednego domu któregokolwiek z Duńczyków. Za udzielanie schronienia nie groziło tam niemal nic, a na każde przekroczenie progu każdego mieszkania Gestapo musiało tam mieć zgodę jego właściciela. Żydowska intelektualistka Hannah Arendt z wielką wdzięcznością wyrażała się też o czeskich studentach, którzy 17 listopada 1939 roku w okupowanej Pradze zaprotestowali przeciw prześladowaniu Żydów (Światowy Dzień Studenta od 1941 roku jest obchodzony w rocznicę tego wydarzenia). Równocześnie Arendt z wyrzutem wyraziła się o studentach polskich, ze strony których na tak solidarny gest Żydzi nie mogli liczyć. Jak to z niektórymi „intelektualistami” bywa, Arendt jakby nie wiedziała, że w okupowanej Polsce całą edukację zredukowano do czteroklasowych szkółek, przysposabiających jedynie do najprostszych zawodów. Nie tylko studiowanie, ale nawet uczęszczanie do szkół średnich (siłą rzeczy działających wyłącznie w podziemiu) było zakazane pod groźbą kary śmierci. Kary solidnie przez Niemców w Polsce egzekwowanej – rozstrzeliwali licealistów, studentów, profesorów. Za wykłady na konspiracyjnej Politechnice został rozstrzelany m.in. jeden z największych inżynierów XX wieku – prof. Stefan Bryła.
Prawdę o wojnie i okupacjach skutecznie zatarły narracje literackie i filmowe. Tak to się dzieje, jeśli w jednym filmie takim, jak „Bitwa o szyny” Francuzi pokazali więcej pociągów wylatujących w powietrze, niż wysadził ich francuski ruch oporu w czasie całej wojny. Trochę prawdy o realiach tamtejszych zmagań poznałem, próbując odczytywać tablice pamiątkowe, umieszczone przez Francuzów chyba w każdym miejscu, w którym choćby pojawił się ktoś z La Résistance. Zastanawiało to, że z treści napisów nie wynikało, że walki były prowadzone z Niemcami. I jak się okazało – przeciwnikami tamtejszych bojowników podziemia niewspółmiernie częściej od Niemców byli francuscy policjanci. Przejście na stronę Trzeciej Rzeszy miało bowiem charakter totalny. Dla hitlerowców występowała cała plejada gwiazd z Mauricem Chevalierem, współpracowały z nimi tuzy życia kulturalnego i przemysłowego wraz z wynalazcami kina, braciami Lumière, itd. itp. Na pytanie, na czym polegało kolaborowanie z Niemcami słynnej Coco Chanel usłyszałem odpowiedź: Robiła to permanentnie, w pozycji horyzontalnej, jak niezliczona rzesza innych Francuzek.
Polski raport o stratach wojennych przywróci może odrobinę elementarnej wiedzy o okupacyjnych realiach. Dla Francuzów oznaczały one kręcenie większej ilości filmów niż przed wojną, działanie wszystkich placówek kultury i uniwersytetów. W Czechach czy Danii nastąpił wówczas zarówno przyrost demograficzny, jak i wzrost PKB. U nas spis powszechny z roku 1946 wykazał natomiast spadek liczby ludności w porównaniu z rokiem 1938 o 11, 8 milionów obywateli RP.
Można by sobie zadać pytanie, czy nie lepiej byłoby wyprosić sobie w 1939 roku u Niemców takich porządków, jakimi pod ich okupacją cieszyli się Duńczycy, Czesi, Holendrzy czy Francuzi. Lecz jeśli nawet najeźdźcy by się na nie zgodzili (niezmiernie mało prawdopodobne!) to najważniejszym pytaniem by wtedy było, jak skończyłaby się II wojna światowa, gdyby mniej w niej było postaw polskich, a więcej francuskich, duńskich czy holenderskich.
Artur Adamski
