Poznawanie śląskich noblistów jest ważne, choćby dlatego, że dokonali dzieł, które do dzisiaj służą całej ludzkości. Prezentowanie ich sylwetek ma na celu nie tylko ich uhonorowanie, ale też przyjrzenie się trudnym warunkom życiowym, do których musieli się dostosować, aby prowadzić badania. Pisząc o śląskich noblistach, opierałem się na trzech źródłach: 1. Opracowanie Piotra Greinera „Nobliści ze Śląska” wydane przez Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej w Gliwicach (2005); 2. Autobiograficzne teksty noblistów prezentowane przez portal internetowy The Nobel Prize; 3. Popularny portal encyklopedyczny wikipedia.pl. Notatki nie mają charakteru naukowego, dlatego pominięto w nich wiele specjalistycznych opisów prac, doświadczeń, stanowisk i publikacji. Starano się natomiast wyeksponować noblistów jako ludzi borykających się z trudnościami zawodowymi i życiowymi oraz to, że często w dramatycznych okolicznościach uzyskiwali wyniki, które na zawsze zostaną zapisane w dziejach ludzkiej cywilizacji. Wiele z tych sylwetek zasługuje na osobne monografie, książki biograficzne, sztuki teatralne i filmy. Wszystko to zapewne jest jeszcze przed nami
Max Born – odkrycie istoty atomu
Kolejnym laureatem Nagrody Nobla urodzonym we Wrocławiu był genialny fizyk Max Born. Przyszedł na świat 11 grudnia 1882 roku w znanej rodzinie żydowskich lekarzy, profesorów i handlowców. W latach 1892–1894 uczęszczał do szkoły Wankel’s Knabenschule mieszczącej się przy wrocławskim Rynku. Ukończył gimnazjum klasyczne (Königs–Wilhelms–Gymnasium), w którym w 1902 roku zdał maturę. W tym samym roku rozpoczął studia matematyczne na Uniwersytecie Wrocławskim. Jego mistrzem był matematyk i rektor tego uniwersytetu w latach 1903–1904 Jacob Rosanes (wybitny matematyk z zakresu algebry geometrycznej i teorii niezmienności. Szachista i przyjaciel zwycięzcy pierwszego międzynarodowego turnieju szachowego, wrocławskiego arcymistrza Adolfa Anderssena).
Born przeniósł się jednak na uniwersytet w Getyndze, gdzie wykładali najsławniejsi ówcześnie matematycy w Europie i na świecie. Dodatkowo uczęszczał na zajęcia z fizyki do Woldemara Voigta oraz na wykłady sławnego filozofa, twórcy fenomenologii Edmunda Husslera. W 1907 roku obronił pracę doktorską z zakresu fizyki matematycznej. W 1908 roku zaczął pracować na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Wrocławskiego u prof. Ernersta Prinhsheima. Interesował się teorią względności, dlatego na zaproszenie prof. Hermanna Minkowskiego wyjechał do Getyngi. W 1909 roku uzyskał habilitację na podstawie pracy poświęconej teorii atomowej Thomsona. Prowadził wówczas badania nad teorią sieci krystalicznych. Następnie przeniósł się na Uniwersytet w Berlinie na zaproszenie Maxa Planca (profesor uniwersytetów w Kilonii i Berlinie. W 1918 roku otrzymał Nagrodę Nobla z fizyki za wprowadzenie pojęcia kwantu).
Za jego wstawiennictwem Max Born wkrótce otrzymał stanowisko profesora zwyczajnego na uniwersytecie we Frakfurcie nad Menem. Jego asystentem był Otto Stern. Nawiązał bliską współpracę z Frietzem Haberem, w wyniku której powstała teoria Haber–Born–Kreisprozeβ. Po krótkim pobycie we Frankfurcie Born wrócił do Getyngi na stanowisko profesora zwyczajnego fizyki teoretycznej i kierownika Instytutu Fizyki. Zgromadził wokół siebie najwybitniejszych matematyków i fizyków współczesnych czasów. Prowadzili oni sławne „seminarium o materii”. W latach dwudziestych zwanych „złotymi latami Getyngi” uniwersytet przewodził pracom nad rozpracowaniem istoty atomu. Kilku uczestników badań otrzymało Nagrodę Nobla: Wolfgang Pauli (1945), Werner Carl Heisenberg (1932), Nils Henrik David Bohr (1922), Enrico Fermi (1938), Paul Adrien Maurice Dirac (1933), Luis Carl Pauling (1954, 1962). Oprócz nich w seminariach i badaniach uczestniczyli liczni wybitni matematycy i fizycy nieuhonorowani tą nagrodą, na przykład Jacob Robert Oppenheimer uznany za ojca amerykańskiej bomby atomowej. Wśród nich znalazł się też Polak Leopold Infeld bliski współpracownik Alberta Einsteina. Born rozwinął tu własne badania nad fizyką kwantową, co pozwoliło na usunięcie sprzeczności między teorią falową i cząsteczkową rozprzestrzeniania się energii. Po dojściu Hitlera do władzy wyemigrował. Zatrzymał się na uniwersytecie w Cambridge. Nawiązał tam współpracę z Leopoldem Infeldem w zakresie badań nad elektromagnetyczną teorią światła. W czasie wojny odmówił udziału w amerykańskim programie budowy bomby atomowej.
W 1953 roku Born przeszedł na emeryturę i wrócił do Niemiec. W rok później otrzymał Nagrodę Nobla z fizyki „za prace z mechaniki kwantowej, w szczególności zaś za statystyczną interpretację funkcji falowej”. Wydał kilkanaście prac z historii i filozofii nauk fizycznych. Brał udział w ruchu antyatomowym. W 1957 roku wraz z innymi fizykami niemieckimi podpisał odezwę wzywającą Niemcy do wyrzeczenia się broni atomowej. Ostatnie chwile życia spędził w Getyndze, gdzie zmarł 5 stycznia 1970 roku.
