Do erupcji tego podmorskiego wulkanu na Pacyfiku doszło między 20 grudnia 2021 roku a 15 stycznia 2022 roku. Przebieg gigantycznego wybuchu odnotowały media na całym świecie.
Potem zainteresowanie spadło. Na świecie jest około 3000 czynnych wulkanów, więc i ten potraktowano jako kolejną ciekawostkę przyrodniczą. Po kilku miesiącach pojawiły się dokładniejsze analizy przebiegu tego wydarzenia i niezbyt optymistyczne wnioski. Na ich podstawie powróciła koncepcja głosząca, że wybuchy wulkanów są jedną z kluczowych sił powodujących kolejne ochłodzenia Ziemi. Erupcja Hunga Tonga 15 stycznia wystrzeliła cząstki przez stratosferę do mezosfery, w której kolumna erupcyjna wzniosła się na wysokość 58 km (36 mil). Amerykańska Unia Geofizyczna (AGU) orzekła w kwietniu 2022 roku, że była to największa erupcja wulkanu, jaką kiedykolwiek zarejestrowano. Cząstki te są teraz „uwięzione” w górnych warstwach atmosfery i oczekuje się, że ochłodzą planetę o około 0,3ºC. Nie są to polemiczne argumenty w dyskusji ze zwolennikami koncepcji ocieplania się naszego globu, ale opinie wulkanologów, z którymi można się zapoznać na łatwo dostępnych stronach internetowych.
Raz na tysiąc lat
Wstępne dane wskazują, że była to prawdopodobnie największa erupcja wulkanu w XXI wieku i największa odnotowana od 1991 roku erupcja góry Pinatubo. Jak ustaliła NASA, wybuch był „setki razy silniejszy” niż bomba atomowa zrzucona na Hiroszimę. Erupcję słyszano ponad 2000 km (1200 mil) od Nowej Zelandii, gdzie dźwięk dotarł dwie godziny później. Szereg huków słychać było około godziny 3.30 czasu lokalnego w okolicach Anchorage na Alasce, około 9700 km (6000 mil) od wulkanu. Trwały mniej więcej 30 minut. Hałas o niskiej częstotliwości utrzymywał się przez około dwóch godzin, dochodząc aż do Jukonu w Kanadzie. Eksplozja spowodowała rozprzestrzenienie się na całym świecie atmosferycznych fal uderzeniowych, które zostały zmierzone przez stacje pogodowe w wielu lokalizacjach. Stwierdzono, że fala zwiększonego ciśnienia okrążyła Ziemię aż cztery razy. Co najmniej dwa razy odnotowano ją w Japonii i Utah oraz w Obserwatorium Meteorologicznym Blue Hill Massachusetts (USA). Falę uderzeniową ciśnienia zaobserwowano również w Chennai w Indiach, które znajduje się 12 000 km od miejsca erupcji. Wstępne obserwacje wykazały, że kolumna erupcyjna wyrzuciła dużą ilość materiału wulkanicznego do stratosfery, co może spowodować tymczasowe ochłodzenie klimatu. Erupcja może przynieść efekt oziębienia na półkuli południowej, powodując lekkie ochłodzenie zim i spektakularne zachody słońca. Ludzie żyjący na południowej półkuli mogą spodziewać się przez kilka miesięcy fioletowych zachodów słońca. Efekt obniżenia temperatury o 0,1–0,5ºC (0,18–0,90ºF) może trwać do wiosny na półkuli południowej (wrzesień–listopad) w 2022 roku. Erupcja została opisana jako wydarzenie zachodzące raz na tysiąc lat dla kaldery Hunga i może zająć nawet piąte miejsce w Indeksie Wybuchowości Wulkanicznej (VEI). Erupcja spowodowała tsunami w Tonga, Fidżi i Vanuatu, a także wzdłuż wybrzeża Pacyfiku, w tym szkodliwe tsunami w Nowej Zelandii, Japonii, Stanach Zjednoczonych, na Dalekim Wschodzie Rosji, Chile i Peru.
Położenie wulkanu Tonga
Skala tego wybuchu ma swoje uzasadnienie w położeniu wulkanu. Znajduje się on na południowo-wschodnim Pacyfiku w rowie oceanicznym Tonga wraz z jego przedłużeniem, rowem Kermadec. Biegnie on od wysp północnej Nowej Zelandii w kierunku północno-wschodnim. Jego szerokość wynosi ok. 55 km, a głębokość ok. 10,88 km. Jest drugim co do głębokości rowem oceanicznym tego rodzaju, różniącym się tylko w metrach od najgłębszego rowu oceanicznego Marianów. Rów ten ma łączną długość 3170 km. Powstał na skutek pęknięcia skorupy ziemskiej w tym miejscu i nasuwania się na siebie płyt oceanicznych (subdukcja). Z tego powodu cały region jest aktywny sejsmicznie. Tarcie tych płyt o siebie powoduje upłynnienie się mas skalnych w postaci magmy, która wydziela gazy. Spotkanie się w kominie wulkanicznym magmy i wód oceanicznych tworzy niezwykle silną mieszankę wybuchową, która prawdopodobnie zaistniała w wypadku wulkanu Tonga. O historycznych skutkach wybuchów wulkanicznych niech świadczy wyginięcie ok. 70 mln lat temu dominującej na całym świecie populacji największych drapieżników zwanych dinozaurami.
Bazaltowa pokrywa Dekanu
Pokrywa bazaltowa Dekanu znajduje się w centralnej części Półwyspu Indyjskiego i należy do największych tego rodzaju obiektów przyrodniczych na świecie – zajmuje powierzchnię ok. 500 tys. km2. Grubość kilku warstw wylewów lawy bazaltowej przekracza 2000 m! Bazaltowy wulkanizm związany jest z przemieszczaniem się platformy Dekanu z południa na północ, które miało swoje apogeum na przełomie kredy i paleogenu (ok. 67 mln lata temu). Obecna powierzchnia to tylko pozostałość po znacznie większym zasięgu pokrywy bazaltowej, która pierwotnie zajmowała ok. 1,5 mln km2, osiągając południowy kraniec półwyspu. Świadczy o tym pasmo górskie Ghaty Zachodnie (Sahyadri), utworzone z wysokich bazaltowych wzniesień ciągnących się wzdłuż zachodniego wybrzeża na przestrzeni ok. 1600 km od okolic Bombaju aż po najdalej na południe wysuniętą część Półwyspu Indyjskiego – przylądek Komoryn (Comorin Cape). Jest wielce prawdopodobne, że na kierunku południkowym bazalty Dekanu pokrywały całą centralną i południową część Półwyspu Indyjskiego, od zachodnich wybrzeży Morza Arabskiego i Oceanu Indyjskiego aż do wybrzeży Zatoki Bengalskiej. Szacuje się, że objętość law bazaltowych Dekanu wynosi ok. 512 tys. km3! Dla porównania jedna z największych erupcji XX w. – Mount St. Helens w 1980 roku – spowodowała wypływ 1 km3 law bazaltowych. Podzwrotnikowy gorący klimat oraz nawałnicowe opady monsunowe powodują powstawanie licznych kanionów erozyjnych i głębokich dolin. Grzbiet Ghat Zachodnich jest wododziałem powodującym, że wody opadowe nie są odprowadzane z tego grzbietu górskiego do pobliskiego Oceanu Indyjskiego, lecz przez całą szerokość Półwyspu kierują się na wschód w kierunku Zatoki Bengalskiej. Trzy fazy erupcji wulkanicznych widoczne są w eksploatowanych kamieniołomach, gdzie poszczególne pokłady law bazaltowych oddzielone są piaskami i osadami morskimi. Amerykańskie (USGS) oraz indyjskie (GSI) badania geologiczne jednoznacznie potwierdziły, że katastrofa ekologiczna związana z wymarciem dinozaurów na przełomie kredy i paleogenu była spowodowana erupcjami bazaltów Dekanu. Wydobywające się przy tej okazji gazy zawierały miliony ton trujących substancji w postaci związków siarki, dwutlenku i tlenku węgla, fluoru, chloru, wodoru i azotu. Wulkanizm tworzący rozległe płaskowyże związany był z erupcjami szczelinowymi. Ten rozległy wulkanizm magmowy został wywołany przemieszczaniem się w okresie kredowym (145–66 mln lat temu) kontynentu Dekanu z południa w kierunku północnym. Pod koniec tego okresu kontynent ten rozpadł się i wzdłuż powstałych szczelin wydobywały się lawy tworzące rozległe wyżyny bazaltowe, zwane trapami Dekanu. Od tego czasu zachodzi proces odsuwania się Afryki i Madagaskaru od Półwyspu Indyjskiego, trwający do chwili obecnej.
Czy ludzi czeka los dinozaurów?
Tego wykluczyć nie można. Choćby tylko z tego powodu, że człowiek nie jest w stanie kontrolować zjawisk wulkanicznych. Niemniej istnieją szanse na opanowanie zagrożeń wynikających z podobnych wydarzeń, dzięki odpowiedniemu przygotowaniu się do nich, a nie przez bezproduktywne ich wstrzymywanie. Szanse te istnieją, ponieważ człowiek jest istotą myślącą. Pewnych wskazówek w tej sprawie może dostarczyć fenomen przeżycia jednego z drapieżników tamtych czasów, jakim jest żyjący do dzisiaj krokodyl. Tu warto nawiązać do humorystycznego hasła z czasów PRL, że „trzeba przestać zajmować się abstrakcjami” – w czasach dzisiejszych takimi, jak dekarbonizacja, ocieplenie klimatu czy próby globalnego zarządzania klimatem. To sprawy długofalowe, ale jeżeli nie podejmie się ich jeszcze dzisiaj, to jutro może być na to za późno.
Adam Maksymowicz
