Wojna na Ukrainie unaoczniła nędzę rosyjskiej cerkwi prawosławnej. Wtłoczona w politykę Kremla cerkiew w osobie patriarchy Cyryla stała się narzędziem imperialnych planów. Chcąc wytłumaczyć wiernym takie stanowisko, Cyryl w swojej retoryce odwołuje się do tradycji Moskwy jako „Trzeciego Rzymu”.
To charakterystyczny wątek rosyjskiej myśli politycznej, polegający na przeświadczeniu, że Moskwa jest jedyną i ostatnią stolicą chrześcijaństwa. Koncepcja myśli pojawiła się w pierwszej połowie XVI w., kiedy przełożonym (ihumenem) ławry pskowskiej był Fiłow (Fiłowej). On to do wielkich książąt moskiewskich pisał: Pierwszy Rzym upadł z powodu swej nieczystości, drugi (Konstantynopol) – z powodu przemocy muzułmańskiej, Trzeci Rzym to Moskwa, a czwartego nie będzie. Przejęcie roli centrum chrześcijaństwa miało swoje uzasadnienie m.in. w małżeństwie księcia moskiewskiego, Iwana III, z Zofią Paleolog, siostrzenicą ostatniego władcy bizantyńskiego zawarte w 1472 r. Wtedy Iwan przejął motyw dwugłowego orła, który stał się herbem carów. Jak przekonywano, była to nagroda Boga przeznaczona dla władców Rusi oraz powierzenie im misji obrony jedynej prawowiernej religii chrześcijańskiej. Zadaniem Rosji, czyli carów, było utworzenie Królestwa Bożego na Ziemi. Do czasów reformy Nikona w XVII w., w wyniku której doszło do podziału cerkwi, idea Trzeciego Rzymu rozwijała się z wielkim zaangażowaniem władców Kremla. Ciosem dla tej idei stały się jednak nie same reformy Nikona, a reformy cara Piotra I, który szukał dla Rosji wizji przyszłości w unowocześnieniu państwa w duchu ideologii oświecenia. Przeniesienie stolicy do Petersburga było wyrazem oderwania od tej idei. W przeświadczeniu tradycyjnych wyznawców idei Trzeciego Rzymu, Petersburg był miastem wrogim i zepsutym. Od początku rządów Piotra I i jego następców, Moskwa stała się symbolem narodu rosyjskiego, esencją prawosławia i sakralnej stolicy. Znalazło to wyraz w nastawieniu rosyjskiego romantyzmu, który zrodził ideę słowianofilstwa. Jeden z jej ideologów, Konstantyn Akasakow pisał: Naród rosyjski – to ludzkość. Historia rosyjska ma znaczenie wszechświatowej spowiedzi. Orędownikiem słowianofilstwa, z wyraźnym podkreśleniem roli narodu rosyjskiego i prawosławia, był Fiodor Dostojewski. Pisał on w „Dzienniku pisarza”: Wielkoruś teraz dopiero się podnosi, aby powiedzieć swoje słowo, i to może całemu światu. Moskwa nie była jeszcze Trzecim Rzymem, a przecież musi spełnić proroctwo, ponieważ czwartego Rzymu nie będzie, a bez Rzymu świat się nie obędzie. Będzie to prawdziwe podniesienie prawdy Chrystusowej, wciąż trwającej na Wschodzie, prawdziwe, nowe podniesienie Krzyża Chrystusowego i ostateczne słowo prawosławia, na którego czele od dawna już stoi Rosja.
Natomiast Lew Tołstoj przepowiadał, że wielki grzech, który opanował świat, zostanie zlikwidowany, a będzie to zasługa narodu rosyjskiego, przeznaczonego do tej wielkiej, wszechświatowej roli dzięki swej duchowej i ekonomicznej strukturze.
Na takiej bazie wyrosła idea euroazjatyzmu, w której ideologia bolszewicka zmieszała się z wielkoruską wizją roli narodu rosyjskiego. Po rozpadzie Związku Sowieckiego ta idea dostała wsparcie ze strony elit rządowych Kremla. Nastąpił nawrót do idei Moskwy jako Trzeciego Rzymu. Oto archimandryta Konstanty w 1992 roku głosił: Największym naszym wrogiem jest ostatnie, najgorsze stadium zachodniego przeniewierstwa, zgotowanego do przyjęcia Antychrysta. Jego przyjście może powstrzymać jedynie odbudowa zniszczonego Prawosławnego Carstwa Rosyjskiego jako Trzeciego Rzymu.
Fuzja idei Trzeciego Rzymu, euroazjatyzmu i rosyjskiego nacjonalizmu wyraża się w postawie i wypowiedziach patriarchy Cyryla. Ten osobisty przyjaciel Putina, wzywa Rosjan do walki w Ukrainie, nie bacząc na zbrodnie, które ten „namaszczony” przez patriarchę naród popełnia.
Andrzej Manasterski
