Narodowa idea Rosji, realizowana przez Kreml, to przywrócenie Rosji pozycji mocarstwowej, odbudowa utraconych wpływów, odrodzenie historycznego imperium i kreowanie imperialnej świadomości Rosjan. Siergiej Markow, zwolennik idei narodowej wielkiej Rosji, politolog związany z Kremlem, dyrektor Instytutu Badań Politycznych w Moskwie, przyznaje, że współczesna Rosja chce być imperium: Nie chodzi tu o twór, który niszczy, wywiera presję, rozpycha się łokciami. Imperium to ogromne państwo, w którym w pokoju może koegzystować wiele grup i kultur.
Odbudowywany dziś imperializm rosyjski jest ideą i zarazem misją, wyprowadzaną przez Kreml z dziejów Rosji. Ideologią Rosji na całą dającą się przewidzieć przyszłość powinien się stać, w moim najgłębszym przekonaniu, imperializm liberalny. Wniosek taki płynie z naszej historii – przekonuje Anatolij Czubajs, dawniej znany reformator, w latach 1991– 1992 doradca mera Petersburga, Anatola Sobczuka, wicepremier i minister finansów w rządzie Jegora Gajdara.
Powstaje zatem pytanie, który okres rosyjskich dziejów ma być wzorem dla dzisiejszego imperializmu i który historyczny władca Rosji ma być ideowym przywódcą „idei narodowej” wielkiej Rosji? Rosja szuka słowiańskich źródeł swej państwowości, nie chwali się normańskimi początkami Rusi. Pierwszy władca państwa wschodniosłowiańskiego, legendarny Ruryk, właściwie Roderick, był Normanem.
W traktacie zawartym między książętami kijowskimi a Bizancjum w 911 roku wszyscy kijowscy sygnatariusze nosili imiona skandynawskie (np. Ingjald, Farulf, Wermund, Gunnar). Imiona te uległy później slawizacji lub zostały zastąpione słowiańskimi, przez co w kronikach ruskich, których pierwszy tekst pochodzi z 1116 roku, imiona normańskie występują już w postaci słowiańskiej: Helgi jest więc Olegiem, Helga Olgą, Ingwarr Igorem a Waldemar Włodzimierzem (Richard Pipes, „Rosja carów”, Warszawa 2007, s. 33).
Historia w wersji normańskiej mówi, że Rusowie wywodzili się z terenów obecnej Szwecji z rejonu Roslagen w Uplandii. Około 860 roku plemiona Rusów zjednoczył Ruryk, który w 862 roku uczynił swą stolicą Nowogród. Państwo Ruryka zwało się Rusią Nowogrodzką. Funkcjonowała też szwedzka nazwa państwa: Gardariki. Dwaj wodzowie Ruryka, Skalda i Dira, udali się na południe i podbili tereny Polan wokół Kijowa. Następca Ruryka, Oleg Mądry, podbił naddnieprzańskie państwo Skalda i Dira. W ten sposób doszło do zjednoczenia Rusi, zwanej później Rusią Kijowską.
Po roku 1054 aż do XIV wieku trwało rozbicie dzielnicowe Rusi. Doszło do podboju księstw ruskich przez Mongołów. W 1240 roku Mongołowie zniszczyli Ruś Kijowską, natomiast dorzecze Dniepru po Smoleńsk, grody Wiaźma i Nowogród Siewierski, ziemie po Morze Czarne – zajęli Litwini. Na pozostałych ziemiach słowiańskich i ugrofińskich powstało szereg księstw ruskich – Pskowskie, Nowogrodzkie, Twerskie, Włodzimierskie, Suzdalskie, Moskiewskie i Riazańskie. Księstwa te podlegały władzy chana Złotej Ordy.
Ruś zhołdowana przez Mongołów nie jest i nie może być dumą Rosji, chociaż literatura i film sowiecki starały się znaleźć w tym okresie pozytywnych bohaterów. Należał do nich bez wątpienia Aleksander Nerwski, książę włodzimierski (1252–1263), który w 1248 roku pojechał do Saraju i tam złożył hołd chanowi. W roku 1252, dowodząc wojskami mongolskimi, zdobył Włodzimierz i pozbawił swego brata władzy. W latach 1257–59 stłumił powstania przeciw Mongołom w Nowogrodzie.
Kto zatem może stanowić wzór dla „idei narodowej” nowej Rosji? Dziś pochlebcy nazywają Putina „nowym Iwanem Kalitą”, porównując go do pierwszego sobiratiela, księcia włodzimierskiego, który w XIV stuleciu przechytrzył panujących na Rusi Tatarów i połączył kilka księstw we wspólny organizm z centrum w Moskwie, kładąc fundament pod przyszłą potęgę imperium.
Kim w istocie był Iwan I, zwany przez lud Kalitą, czyli sakwą? Kim był w latach 1288–1340 władca Moskwy, dzisiejszy wzór rządców na Kremlu? Na początku Iwan I rządził niewielkim terytorium wokół Moskwy, przebywając przeważnie na dworze Mongołów w Saraju. Otoczył Kreml drewnianą palisadą i poświęcił się zwalczaniu swych konkurentów w Twerze, Nowogrodzie i Włodzimierzu.
Kiedy w 1327 roku władca Tweru zbuntował się przeciw Mongołom, on, Iwan Kalita, stłumił bunt, dowodząc wojskami Złotej Ordy i ruskimi. Za swą wierność chanowi, Iwan I uzyskał tytuł wielkiego księcia Moskwy i naczelnego poborcy podatkowego chanów. Odtąd – za pomocą oręża, przekupstwa i skrytobójstwa – książę moskiewski zwalczał swych konkurentów i przyłączał do Moskwy kolejne księstwa.
Od czasów Kality, dzieje Rosji są w istocie dziejami podboju terytoriów moskiewskich. Próbę wydobycia się spod kurateli mongolskiej podjął Dymitr Doński, który w 1380 roku, korzystając z osłabienia Złotej Ordy przez najazdy Tamerlana, stoczył bitwę z Mongołami na Kulikowym Polu. Dwa lata później Mongołowie zdobyli Moskwę i złupili Kreml. Dopiero sto lat później, w 1480 roku, za czasów Iwana III Srogiego, Księstwo Moskiewskie przestało płacić haracz. I wydobyło się spod zależności od Wielkiej Ordy.
Niezwykle ważnym był ślub Iwana III z Zofią Paleolog, ostatnią przedstawicielką bizantyjskiej dynastii, panującej do 1453 roku w Konstantynopolu. Rosja przejęła dwugłowego orła Bizancjum, a Moskwę zaczęto nazywać Trzecim Rzymem – po Rzymie i Konstantynopolu. Dzieje Rusi od czasów Iwana III są dziejami podbojów i budowy imperium. Niezależnie od spisków, przewrotów i morderstw na Kremlu, wojska moskiewskie maszerowały na południe, ku Bosforowi, na północ, ku Narwi, na wschód, ku najdalszym terenom Syberii.
Następcy Iwana III Srogiego, Wasyl III Iwanowicz, Iwan Groźny i Fiodor I Iwanowicz kontynuowali podboje. Za panowania Iwana Groźnego Rosja zdobyła Kazań, Astrachań i zachodnią Syberię. W roku 1552 car zlikwidował Chanat Kazański i ruszył na Inflanty. Zdobył Dorpat i Narwę. W połowie XVI wieku Rosja podbiła muzułmańskie chanaty Kazania i Astrachania, otworzywszy sobie drogę do bezkresnej Syberii.
W roku 1634 Rosja zawarła z Polska pokój wieczysty, który trwał do roku 1654, kiedy to Rosja zawarła unię z Ukrainą. Po wojnie północnej w latach 1700–1721 Rosja przyjęła nazwę Imperium Rosyjskiego. Odtąd car Rosji nosił tytuł imperatora i władcy Wszechrusi. Za czasów Fiodora III Aleksiejewicza, językiem dworu moskiewskiego był język polski. Fiodor słał podróżników, odkrywców i naukowców na daleką Syberię.
Prawdziwie wielki skok cywilizacyjny dokonał się w Rosji za panowania przyrodniego brata cara Fiodora, nieletniego w 1682 roku, Piotra Aleksiejewicza, zwanego później Wielkim. Car Piotr przeprowadził reformy wojskowe, administracyjne i kulturowe. Rosja uzbroiła się, dotarła do Bałtyku i do Morza Czarnego, zbudowała flotę i nową stolicę, Sankt Petersburg. Rosja stała się potęgą światowa. Swymi uczynkami Piotr I wzburzył Cerkiew. Starowiercy uważali Piotra za Antychrysta.
Rosjanie byli i są dumni ze swoich podbojów i czczą władców, generałów, „uśmierzycieli” buntów, którzy siłą włączali do imperium kraje i ludy. Najbardziej popularnymi mężami stanu wśród Rosjan są: Iwan Groźny, Piotr Wielki, Lenin i Stalin. Dlaczego? Odpowiedź jest banalna: bo uczynili z Rosji wielkie mocarstwo. Dokładnie z tych samych powodów Rosjanie cenią dzisiaj Putina. (Richard Pipes, „Jarzmo historii”, w: Newsweek z 21 sierpnia 2005 ).
Za panowania Katarzyny Wielkiej znacznie powiększyło się terytorium Rosji i powiększyła się liczba ludności cesarstwa z 20 do 35 milionów. Rosja została „protektorką” Polski i uczestniczyła w rozbiorach Rzeczypospolitej. W latach 1787–92 Rosja otworzyła szeroki dostęp do Morza Czarnego, w 1783 anektowała Krym. W czasach rządów Pawła I (1796–1801), następcy Katarzyny, Rosja zajęła Gruzję, Dagestan, Azerbejdżan z Baku. Za jego panowania Rosja uzyskała Besarabię, Finlandię i wyspy Alandzkie na Bałtyku. Syn Pawła, Aleksander I Romanow, nosił tytuł imperatora Rosji i króla Polski.
Nie myśl pan na przykład, że prześladowanie Polski jest rezultatem osobistej niechęci cesarza – nie, jest rezultatem zimnego i głębokiego wyrachowania – pisał Markiz de Custine w „Listach z Rosji”.
Narody słowiańskie, buntujące się przeciw Rosji, były odszczepieńcami. Etymologicznie rzecz biorąc, obcy albo odszczepieniec (otpietyj) oznaczał w rosyjskiej kulturze nieboszczyka, nad którym odprawiono nabożeństwo żałobne. Rosyjskim podbojom nie przeszkodziły liczne w XIX wieku bunty, powstania, wojny, bezpotomna śmierć Aleksandra. Kiedy carem został brat Aleksandra, Mikołaj, Rosja prowadziła szereg wojen i uczestniczyła w tłumieniu powstań w Polsce, na Węgrzech, na Kaukazie i na Syberii. Imperializm rosyjski wspierali pisarze, kompozytorzy, publicyści.
Markiz de Custine pisał: Despotyzm rosyjski nie tylko ma za nic myśli i uczucia, lecz nadto przerabia fakty, walczy z oczywistością i odnosi tryumf w tej walce, gdyż oczywistość nie ma u nas adwokata, podobnie jak sprawiedliwość, jeśli przeszkadza władzy (Markiz de Custine, „Listy z Rosji”, Editions Spotkania, Warszawa 1991, s. 26).
Próbę reform państwa podjął syn Mikołaja I, Aleksander II. W tym czasie Rosja szła na wschód i na południe. Po roku 1858 Rosja przyłączyła Kraj Nadamurski (na podstawie porozumienia z Chinami) i Kraj Ussuryjski (tam Rosjanie założyli Chabarowsk i Władywostok). Rosja zaanektowała też Sachalin i część Wysp Kurylskich (część archipelagu Rosja przekazała Japonii).
Ostatni car Rosji, Mikołaj II Romanow koronował się w Moskwie w 1896 roku. Po półtora wieku ekspansji i zwycięskich wojen od połowy XIX wieku do 1917 roku, Rosja doznała szeregu upokarzających niepowodzeń: porażka na własnej ziemi w wojnie krymskiej, utrata na kongresie berlińskim owoców zwycięstwa nad Turkami, klęska w wojnie z Japonią i pogrom z rąk Niemców podczas I wojny światowej. (Richard Pipes, „Rosja bolszewików”).
Podjęte przez cara reformy były spóźnione. Pod wpływem zdarzeń na froncie pierwszej wojny światowej, także pod presją generalicji rosyjskiej, Mikołaj II abdykował 15 marca 1917 roku. Po podpisaniu abdykacji, car został uwięziony – najpierw w areszcie domowym w Carskim Siole, później w Tobolsku, a wreszcie w Jekaterynburgu, w domu inżyniera Nikołaja Ipatiewa. Dom Ipatiewów w 1977 roku kazał zburzyć regionalny sekretarz KPZR w Swierdłowsku, Borys Jelcyn, późniejszy reformator i prezydent Federacji Rosyjskiej.
Nocą z 16 na 17 lipca 1917 roku dowódca bolszewickiej ochrony domu Ipatiewa, Jakow Jurowski wydał rozkaz zamordowania Mikołaja II z carską rodziną. Na tym zdarzeniu, można rzec, skończył się imperializm carskiej Rosji i jednocześnie zaczął się imperializm Rosji bolszewickiej i sowieckiej.
Borys Tumanow, redaktor działu zagranicznego pisma „Nowoje Wriemia”, tak określa podstawy imperium sowieckiego: Imperium sowieckie opierało się na zgodności trzech podstawowych elementów – ideologii, siły militarnej i deptania wszelkich swobód obywatelskich. Jednocześnie niezbędnym warunkiem jego przetrwania była absolutna autarkia, czyli pełna izolacja od otaczającego świata. (Borys Tumanow, „Polityka parodii”, w: Polityka z 18 grudnia 2004, nr 51).
Bolszewicy obalili carską Rosję, ale nie wyrzekli się stworzonego przez nią imperium. Podobieństwo między reżimem leninowskim a starą Rosją zauważyło wielu współczesnych bolszewikom komentatorów, wśród nich historyk Pawieł Milukow, filozof Nikołaj Bierdajew, socjalista Pawieł Akselrod. (Pipes, s. 538)
Bolszewicy wykształcili język kłamstwa. Richard Pipes wskazuje na podobieństwa między rządami carskimi i reżimem komunistycznym: jedynowładztwo, nieobecność własności prywatnej, prawo jedynowładcy do dowolnego rozporządzania swoimi poddanymi, państwowa kontrola nad informacją, cenzura, tajna policja. We wszystkich tych dziedzinach bolszewicy czerpali nie z pism Marksa, Engelsa i innych socjalistów zachodnich, ale z własnej historii, i nie tyle historii opisanej w książkach, ile z własnego życia (Pipes, s. 541).
W grudniu 1922 roku powołany został do życia Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Początkowo w jego skład wchodziły cztery republiki: Rosyjska FSRS, Ukraińska SRS, Białoruska SRS i Zakaukaska SRS, utworzona z zajętych przez Rosję Armenii, Azerbejdżanu i Gruzji. Wkrótce potem powstały kolejne republiki radzieckie: Tadżycka, Turkmeńska, Uzbecka, Kazachska, Kirgiska. Szefem rządu Związku Republik został Włodzimierz Lenin.
Układ w Rapallo, zawarty z inicjatywy rosyjskiej 16 kwietnia 1922 roku, zapoczątkował współpracę wojskową i gospodarczą Rosji sowieckiej z Niemcami. Traktat przewidywał, że Niemcy, wbrew zapisom traktatu wersalskiego, mogą produkować na terenie Rosji sprzęt wojskowy, mogą szkolić lotników i kadrę wojsk pancernych. Układ wojskowy został poszerzany i odnawiany w lipcu 1922 roku, następnie w latach 1926, 1931, 1933. W 1939 roku nastąpiło dalsze zbliżenie Rosji sowieckiej z III Rzeszą w wyniku paktu Ribbentrop-Mołotow. Pozwoliło to na aneksję terytoriów w Europie Środkowo-Wschodniej.
W trakcie konferencji Wielkiej Trójki, partnerzy Stalina, Churchill i Roosevelt, wyrazili zgodę na podział Europy, który to podział zamroził światowy układ sił na kolejne dziesięciolecia. Odtąd wszędzie tam, gdzie dochodziło do prób obalenia reżimu komunistycznego lub choćby prób reformy systemu komunistycznego, interweniowała Armia Sowiecka: w NRD w 1953, na Węgrzech w 1956 oraz w Czechosłowacji w 1968 roku.
Gdy jednak w latach osiemdziesiątych wyczerpały się moce komunizmu, konieczna stała się przebudowa systemu komunistycznego. Gorbaczow pisał: Celem reformy jest odejście w ciągu najbliższych dwóch-trzech lat od nadmiernie scentralizowanego, nakazowego systemu zarządzania i przejście na system demokratyczny, oparty na zasadach demokratycznego połączenia centralizmu z samorządnością.
Radykalnym krytykiem reform nie tylko Gorbaczowa, ale i Jelcyna był znany rosyjski publicysta, filozof i ideolog, Aleksander Dugin, autor takich książek, jak Puti Absoliuta (Drogi Absolutu), Misterii Jewrazji (Misteria Eurazji) i Konserwatiwnaja Riewoliucja (Konserwatywna rewolucja). Dziś Aleksander Dugin reprezentuje mało czytelne centrum rosyjskiej sceny politycznej. Odszedł od Edwarda Limonowa, założyciela Partii Narodowych Bolszewików.
Ale niemal każdego roku w sierpniu Dugin organizuje wiece na placu Czerwonym w Moskwie. Na wiecach tych Limonow wznosi hasło, znane z 1920 roku: Na Zachód, przez trupa Polski, ku wszechświatowej rewolucji, marsz.
Czy możliwa jest imperialna Rosja w Europie? Rosja nie może być jednocześnie imperialna i europejska – stwierdza Zbigniew Brzeziński. – Musi więc dokonać wyboru w sposób jednoznaczny i bezwarunkowy jako państwo postimperialne (Zbigniew Brzeziński, „Żyjąc z Rosją” w: Tygodnik Powszechny 2000).
Rozpad sowieckiego imperium osłabił Rosję, ale nie pozbawił jej wielkości terytorialnej, gospodarczej i politycznej. Kraj ten stanowi ciągle ogromną geopolityczną jednostkę, rozciągającą się przez dziewięć stref czasowych. Rosja zajmuje dziś cztery piąte imperium sowieckiego i wytwarza nie więcej niż połowę produktu narodowego ZSRS. Tymczasem co trzeci Rosjanin żyje dziś poniżej progu ubóstwa. Dzieci rodzi się tu niewiele, śmiertelność – zwłaszcza wśród mężczyzn – wciąż jest wysoka.
Rosja fascynuje i straszy swą potęgą albo swoim upadkiem. Rosja zagrażająca światowemu porządkowi czy Rosja oswojona – fascynuje Zachód. Kraj ten przyciąga uwagę zarówno swoją siłą, jak i swoim upadkiem. Po dojściu do władzy Władimira Putina, pułkownika KGB, wnuka kucharza Lenina i Stalina, daje się zauważyć sprzeczność między otwartą na Zachód polityką Rosji, a niezwykle krytyczną wobec Zachodu rosyjską ideologią. Zachód dowiaduje się o Rosji jedynie w szczególnych okolicznościach. Czasem jest to wojna albo jakiś skandal w sferach rządowych, czasem ktoś nowy obejmuje władze na Kremlu. Rosja w okresach spokoju i stabilizacji zdaje się być zapomniana.
Brak solidnych informacji o życiu w Rosji, o meandrach polityki, o gospodarce. Tradycyjną sferą rosyjskich interesów i wpływów jest Azja Środkowa, północny Kaukaz i Zakaukazie. Z tymi obszarami, bogatymi w ropę naftową, Rosja wiąże przede wszystkim szansę stosunkowo szybkiego pozyskania środków niezbędnych dla akumulacji własnego kapitału inwestycyjnego.
Sposób sprawowania władzy w dzisiejszej Rosji jest kontynuacją stylu sprawowania władzy od czasów Iwana Groźnego. Rosja była imperialna i nadal chce być imperialna. Istotą ludzi Kremla była władza despotyczna i nadal jest władza despotyczna. Zachód widzi Moskwę i Petersburg, nie widzi Rosji. Nie widzi nordyckich i mongolskich korzeni Rosji despotycznej i tajemnej jak sam (Ras) Putin.
Michał Mońko
