Leon Wasilewski należał do pokolenia niepokornych, które urodzone po powstaniu styczniowym w dorosłość wkroczyło w latach 90. XIX w. i na nowo podjęło czynną walkę o odzyskanie przez Polskę niepodległości.
Dojrzewanie
Wasilewski urodził się 24 sierpnia 1870 roku. w Petersburgu. W domu Wasilewskich panował kult powstania styczniowego, a Leon wychowywany były w duchu polskości. Po zakończeniu nauki w gimnazjum, Wasilewski zdecydował się podjąć studia we Lwowie i osobiście poznać stosunki narodowościowe panujące w monarchii austro-węgierskiej. Siebie w wieku dwudziestu lat charakteryzował w następujący sposób: Byłem świadomym Polakiem, chciałem pracować dla Polski i ludu polskiego, czułem się pod wpływem ojca demokratą zdecydowanym, a jednocześnie miałem bardzo wybitne sympatie słowiańskie, obok najbezwzględniejszej nienawiści do Rosji i niekreślonych sympatii do rewolucjonistów rosyjskich (Wasilewski, Wspomnienias. 46).
We wrześniu 1893 roku zapoznał się z programem Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) zawierającym postulat walki o przywrócenie niepodległej i demokratycznej Polski. Po lekturze programu stał się przekonanym socjalistą, choć do PPS jeszcze nie wstąpił. Podczas studiów na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie nawiązał kontakty z ukraińskimi twórcami i działaczami politycznymi. Odbywał również liczne podróże, odwiedzając kraje Europy Środkowej i Południowej zamieszkane przez Słowian.
W kręgu ideowego oddziaływania Józefa Piłsudskiego
W 1896 r. wstąpił do PPS. Dwa lata później został redaktorem naczelnym wydawanego w Londynie teoretycznego pisma PPS „Przedświt”. Uchwalony w listopadzie 1892 r. w Paryżu Szkic programu Polskiej Partii Socjalistycznej zapowiadał walkę o niepodległą Polskę w granicach przedrozbiorowych. Przewidywano w nim całkowite równouprawnienie narodowości wchodzących w skład Rzeczypospolitej na zasadzie dobrowolnej federacji. Punkt ten obligował partię do opracowania szczegółowego programu narodowościowego, którego twórcą – jako najlepszy w partii znawca stosunków narodowościowych – był Leon Wasilewski. W ważnym, z tego punktu widzenia, artykule pisał: Wypisawszy na swym sztandarze żądanie niepodległej Rzeczypospolitej Polskiej PPS z konieczności musi szukać w Rosji sojuszników, którzy by również stali na gruncie separatystycznym. […] Powinniśmy wynaleźć wśród Finlandczyków, Niemców bałtyckich, Estów, Łotyszów, Ukraińców, Ormian i Gruzinów takie stronnictwa lub grupy, wśród których mogłaby się przyjąć głoszona przez nas idea separatyzmu politycznego (L. Wasilewski, „Ukrainofilstwo, sprawa rusińska a socjaliści polscy”, „Przedświt” 1896 nr 10, s. 3).
Podczas rewolucji w 1905 roku w PPS doszło do programowego sporu między „młodymi”, postulującymi odłożenie kwestii odzyskania przez Polskę niepodległości i podjęcia współpracy z rosyjskim ruchem rewolucyjnym w celu obalenia kapitalizmu, a „starymi” – dążącymi do przekształcenia protestów ekonomicznych w akcję zbrojną na rzecz odzyskania niepodległości. Wasilewski opowiedział się po stronie „starych” skupionych wokół Józefa Piłsudskiego.
Po odzyskaniu niepodległości Wasilewski został ministrem spraw zagranicznych w pierwszym rządzie Jędrzeja Moraczewskiego. W latach 1920– 1926 pełnił szereg ważnych funkcji państwowych. Jednakże jego główną pasją życia stawała się nauka. Zainicjował powstanie Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski oraz Instytutu Badania Spraw Narodowościowych. Pod koniec lat dwudziestych powrócił do aktywnej działalności w PPS. Zmarł na grypę 10 grudnia 1936 r. w Warszawie.
Rosja, Polska i Ukraina w myśli geopolitycznej Wasilewskiego
Wasilewski nie stronił również od rozważań i prognoz geopolitycznych. Według niego Rosja, choć osłabiona po I wojnie światowej, nigdy nie porzuci swoich ambicji imperialnych. Jakże proroczo brzmią słowa Wasilewskiego pisane w 1918 roku: Rosja cofnięta w swym rozwoju do epoki XIV–XV wieku, postawiona w niesłychanie trudne warunki rozwoju, wyzuta z najżywotniejszych źródeł mocy ekonomicznej, odrzucona na Wschód, odparta znad Bałtyku i Morza Czarnego, zawsze jednak pozostanie siłą kilkudziesięciomilionową. I siła ta po przezwyciężeniu trudności wewnętrznych – będzie musiała pokusić się o odzyskanie bodaj części tego, co w wojnie straciła. Niebezpieczeństwo rosyjskie dla wczorajszych kresowych narodów i ludów Rosji bynajmniej nie zniknie. Będzie ono tym poważniejsze, im powolniej, im słabiej, będą się konsolidowały w samodzielne organizmy państwowe te narody, z których spadło jarzmo rosyjskie (Wasilewski, „Likwidacja kresowych posiadłości caratu”, „Kultura Polski” 1918, nr 7, s. 277).
Pisał, że jedyną gwarancją przed spodziewaną agresją Rosji jest: wytworzenie łańcucha państw niepodległych, zwracającym się jednolitym frontem na zewnątrz, w obronie własnych i wspólnych zadań rozwoju wewnętrznego. Od tego, czy uda się wytworzyć taki wał ochronny samodzielnych organizmów narodowo-państwowych zależy ich byt wewnętrzny” (Wasilewski, „Likwidacja kresowych posiadłości caratu”, „Kultura Polski” 1918, nr 7, s. 275).
W tym łańcuchu narodów nierosyjskich najważniejszą rolę – ze względu na terytorium, bogactwa naturalne i liczbę ludności – będzie odgrywać Ukraina. Zdaniem Wasilewskiego zagrożenie rosyjskie będzie wystarczającą przesłanką sojuszu polsko-ukraińskiego, gdyż potencjalne sprzeczności między Polską a Ukrainą są mniejsze od sprzeczności polsko-rosyjskich i ukraińsko-rosyjskich.
W nieopublikowanym artykule Wasilewski pisał: Dla państwa polskiego pożądane jest, aby sąsiadujące z nim państwo ukraińskie sięgało najdalej na północ, wschód i południe. To bowiem jest gwarancją antagonizmu doń Rosji, która zawsze będzie się czuła pokrzywdzoną z powodu odcięcia jej od Morza Czarnego i zatamowania jej ekspansji w tym kierunku (…) Antagonizm rosyjsko-ukraiński zmusza Ukraińców do oparcia się o sojusz z Polską. Tylko ten bowiem może jej zapewnić poważną pomoc. Antagonizm rosyjsko-ukraiński jest głównym czynnikiem uzasadnienia sojuszu polsko-ukraińskiego („Polityka polska wobec państwa ukraińskiego”, s. 1. AAN, Akta Leona Wasilewskiego 390-73). W innym artykule prognozował: Widoki przyszłości Ukrainy jako samodzielnego narodu, zagrożonego w swym istnieniu przez Rosję, mogą być oparte tylko o Zachód, a więc o Polskę. My ze swej strony powinniśmy się starać, ażeby Ukraińcy z całą ufnością szukali u nas tego oparcia wobec niebezpieczeństwa ze Wchodu („Nasze zadania”, s. 5. AAN, Akta Leona Wasilewskiego 390-73).
Prognozy a realia
Jednakże wbrew przewidywaniom, a zarazem życzeniom samego Wasilewskiego w II Rzeczypospolitej relacje ukraińsko-polskie nie układały się dobrze, a wzajemne antagonizmy się pogłębiały. Postulowana przez Wasilewskiego polityka asymilacji państwowej gwarantująca mniejszościom narodowym autonomię kulturalną i terytorialną i osłabiająca w ten sposób tendencje odśrodkowe w przedwojennej Polsce nie miała szans realizacji.
Prognozy Wasilewskiego sprawdziły się w pierwszej fazie II wojny światowej, gdy pakt Hitler-Stalin zawarty w sierpniu 1939 roku doprowadził do agresji Związku Sowieckiego na Polskę, kraje bałtyckie i Rumunię. Był to powrót na imperialny szlak carskiej Rosji.
Ponownie imperium rosyjskie w wersji sowieckiej rozpadło się w 1991 roku a Ukraińska Socjalistyczna Republika Sowiecka stała się niepodległym państwem. Do przewidywanego przez Wasilewskiego sojuszu polsko-ukraińskiego jednak nie doszło. Zmieniły się realia geopolityczne, gdyż głównym partnerem Ukrainy gwarantującej jej niezależność od Rosji stało się NATO. Ponadto Ukraina, szczególnie po 2014 roku, strategicznego partnera szukała raczej w Niemczech niż w Polsce, co było wzmacniane przez działalność niemieckich fundacji kulturalnych działających na Ukrainie. Budowany sojusz niemiecko-ukraiński był bowiem dla ukraińskich elit wygodniejszy niż pogłębianie relacji polsko-ukraińskich, które musiałoby doprowadzić do rewizji polityki historycznej wyrażającej się – po pomarańczowej rewolucji – w odbudowie kultu Bandery.
Niezależnie jednak od meandrów wewnętrznej i zewnętrznej polityki Ukrainy, istnienie państwa ukraińskiego jest najmocniejszym gwarantem niepodległości byłych postsowieckich państw. Winniśmy zatem Ukrainie okazać pełne wsparcie w jej konfrontacji z Rosją. Taka lekcja płynie z lektury tekstów Wasilewskiego pisanych przeszło sto lat temu.
