Jednostki samorządu terytorialnego istnieją w Polsce od 1 stycznia 1999 roku i otrzymują środki na realizację swoich zadań. Podstawowe finansowanie jednostek samorządu terytorialnego jest zawarte w Konstytucji RP, a szczegóły finansowania regulują przepisy prawne zawarte w ustawach. Na podstawie tekstu konstytucji można zauważyć różnorodność źródeł finansowania samorządów.
W takich okolicznościach wykreowanie jednostek samorządu terytorialnego na prężne, autonomiczne i dynamiczne podmioty społeczno-gospodarcze jest niemal całkowicie uzależnione od skutecznego modelu zarządzania. Dobrze zarządzany samorząd gminny ma charakter wielowymiarowy, jednak w dużej mierze odnosi się do procesów inwestowania w szeroko rozumianą infrastrukturę komunalną i społeczną.
Samorządy 30 lat później i Nowy Polski Ład
Po trzydziestu latach tylko w nielicznych gminach można zauważyć profesjonalne i efektywne zarządzanie. Niestety w wielu samorządach nadal brakuje infrastruktury, komunikacja publiczna jest niewystarczająca, a sieć dróg gminnych jest w fatalnym stanie.
Tak jak kiedyś reforma samorządowa, tak obecnie Nowy Polski Ład stanowi nowe otwarcie w polityce i gospodarce. Będzie ono skuteczne tylko w samorządach, w których myśli się strategicznie, dokonuje się pomiaru efektywności podejmowanych działań i oceniają działalność pod kątem gospodarności.
Błędne koło niemocy samorządowej
W większości samorządów panuje permanentny kryzys. Niektóre zbankrutowały. Pojawiły się nawet pojedyncze bankructwa gmin. Samorządy nie potrafią identyfikować i rozwijać silnych stron obszaru, na którym działają. Nie potrafią dynamizować gospodarek lokalnych, co uniemożliwia zwiększenie dochodów własnych. Rzadko przyciągają nowych inwestorów, którzy potrzebują sprawnej infrastruktury technicznej i zaawansowanych technologii. Nie budują infrastruktury, bo mają niskie dochody własne, a wynikają one m.in. z braku infrastruktury.
Już teraz wiadomo, że większość samorządów wymaga pomocy, by móc włączyć realizację Nowego Polskiego Ładu.
Samorządy gminne w ocenie mieszkańców
Coraz wyższe wymagania wobec decydentów ulokowanych w samorządach terytorialnych, nie przyniosły satysfakcjonujących mieszkańców zmian. Niemal wszyscy kandydaci na wybieralne stanowiska samorządowe potrafią przekonywać w kampaniach wyborczych o swoich kwalifikacjach, kompetencjach i wizji rozwoju gminy. W podkrakowskiej gminie kandydat na wójta zapewniał wyborców, że wie, jak dokończyć budowę gigantycznego gminnego gimnazjum. Jak wiadomo gimnazja już przestały istnieć, a popadająca w ruinę rozpoczęta budowa szkoły jest dowodem na wprowadzenie w błąd wyborców.
Kilkanaście lat członkostwa w Unii Europejskiej i ogromne środki, jakimi dysponowały samorządy lokalne, nie zlikwidowały braków w infrastrukturze wodno-kanalizacyjnej, gazowej i społecznej. Mieszkańcom gmin wiejskich nadal brakuje dostępu do podstawowej infrastruktury. Nowy Polski Ład oferuje samorządom ogromne środki na wybudowanie infrastruktury. Jeśli jednak samorządy nie umiały efektywnie wykorzystywać środków unijnych, czy potrafią skorzystać z oferty Polskiego Ładu?
Ocena funkcjonowania samorządów
W większości samorządów istnieją czynniki organizacyjne, które powodują, że nie poprawi się jakość usług w instytucjach publicznych. Na funkcjonowanie samorządu istotny wpływ ma jakość i innowacyjność decyzji. Administracja powinna być zarządzana zgodnie z prawem, co jest możliwe dzięki wykorzystaniu profesjonalnych metod i technik.
Istotną wadą samorządów w Polsce jest ich niska innowacyjność i myślenie w perspektywie krótkoterminowej. W gminach nadal jest silny opór przed załatwianiem spraw drogą elektroniczną. Przykładem jest podkrakowska gmina, która realizuje wieloletni program rozdzielenia pracy socjalnej od postępowania administracyjnego. Wartość tego programu to blisko pół miliona złotych, ale niemożliwe jest przekazywanie dokumentów i wyjaśnień zdalnie. Pracownik socjalny domaga się osobistych wizyt, chociaż strony postępowania nie mają takiej możliwości. Strony muszą więc czekać na odpowiedź urzędu nawet kilka tygodni.
Samorządy koncentrują się głównie na pozyskiwaniu środków na bieżącą działalność, a wymagane zobowiązania są zazwyczaj spłacane kolejnymi kredytami, zaciąganymi także w parabankach. Brakuje inwestycji przyszłościowych, nie rozwija się też technologii, pomimo, że gminy korzystają z programów na usprawnienie działalności.
Zmiana przepisów samorządowych potrzebna od zaraz
Samorządy funkcjonują w ramach obowiązujących przepisów prawnych, zatem kluczem do poprawy jest pilna zmiana tych przepisów.
Należy rozważyć celowość nałożenia obowiązku prawnego, zapewnienie wysokiego poziomu merytoryczno-prawnego wydawanych dokumentów, propagowanie sprawnej i wysokiej kultury obsługi interesantów czy procedurę ułatwiającą mieszkańcom załatwianie spraw w urzędzie. Na razie urzędy mogą wydawać nieskończenie wiele decyzji wadliwych, nie ponosząc żadnych konsekwencji. Prezydent Krakowa wydał niezgodną z prawem decyzje budowlaną, w wyniku której zablokowano działanie lądowiska Lotniczego Pogotowia Ratunkowego. Wniosek o wznowienie postępowania został przez prezydenta odrzucony. Prezydent oświadczył, że ponownie wyda taką samą niezgodną z prawem decyzję.
Nowy przepis mógłby wprowadzić penalizację wydawania błędnych decyzji administracyjnych, które byłyby usuwane z obrotu prawnego w trybach odwoławczych i sądowych z obrotu prawnego.
Audyty mają być źródłem obiektywnej oceny samorządu w zakresie gospodarności, celowości, a także przejrzystości i jawności. W podkrakowskich gminach audyty są prowadzone przez pracowników wydziału prawnego i nadzoru Małopolskiego Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie. Może być tak, że w samorządzie realizowany audyt, ocenia w Małopolskim Urzędzie Wojewódzkim, osoba, która ten audyt wykonała, „dorabiając” sobie w podległych samorządach. Należy przyjąć przepis prawny uniemożliwiający takie praktyki.
Nadzór wojewody wydaje się niewystarczający, brakuje faktycznej kontroli.
Nie ma procedur merytorycznego doboru pracowników. Dobór i weryfikacja pracowników przez sprawdziany kwalifikacyjne dla pracowników nowo przyjętych oraz okresowe oceny wszystkich pracowników, są dalece niewystarczające. Może warto rozważyć zatrudnianie wyłącznie na okres czasowy, by po upływie terminu zatrudnienia, pracownik i nowi kandydaci stawali do kolejnego konkursu na dane stanowisko.
To by motywowało zatrudnionych do stałego pogłębiania wiedzy i kompetencji, oraz wpłynęłoby na jakość usług.
Wyzwania dla samorządów
Warunkiem realizacji Nowego Polskiego Ładu na poziomie samorządów jest rzetelna ocena efektywności podejmowanych działań i decyzji. Niestety, praktyka audytowa pokazuje, że administracja publiczna nierzadko stosuje procedury systemowe w niezmienionej postaci przez wiele lat, a posiadane systemy zarządzania jakością nie są wykorzystywane w bieżącej pracy niektórych samorządów. Tylko systematyczne doskonalenie jakości usług świadczonych przez samorządy terytorialne daję szansę realizacji Nowego Polskiego Ładu.
Samorząd jest odpowiedzialny za zaspokojenie potrzeb mieszkańców, a mimo to niewiele samorządów skupia się na lokalnej polityce społecznej. Tymczasem zgodnie z zasadą pomocniczości realizacja celów polityki społecznej jest w wysokim stopniu zdecentralizowana i proces ten nadal postępuje poprzez przekazywanie na najniższy poziom zarządzania działań i odpowiedzialności. Istnieje pilna potrzeba przyjęcia rozwiązań prawnych zapisanych w ustawie o odpowiedzialności samorządów za brak realizacji rządowych programów społecznych na poziomie gmin.
Przykładem uzasadniającym takie rozwiązanie jest trwający już drugi rok pilotażowy program Centrum Usług Społecznych, który nie cieszy się dużym zainteresowaniem samorządów. Asystencja osobista, opieka wytchnieniowa ma zagwarantowane pełne finansowanie ze środków rządowych, a mimo to w samorządach gminnych taka forma pomocy jest zazwyczaj niedostępna.
Tu ujawnia się brak dobrze zorganizowanego pomiaru wykonania zadań publicznych w samorządzie. Ta kwestia, też powinna znaleźć odzwierciedlenie w przepisach prawnych, nawet w ustawie o dyscyplinie finansów publicznych, z zaznaczeniem, że naruszenie tej dyscypliny stanowi brak realizacji programów rządowych.
Ważną funkcją społeczeństwa obywatelskiego jest również obserwacja, kontrola i krytyka władzy. Niestety władze samorządowe uniemożliwiają krytykę działań władzy. W podkrakowskiej gminie notorycznie odmawia się dostępu do informacji publicznej. Mieszkaniec już po raz drugi w tej samej sprawie przechodzi wszystkie instancje odwoławcze i sądowo-administracyjne, gdyż wójt nie wykonuje wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego.
Prezydent Krakowa tylko w tym roku wytoczył dwa procesy działaczom społecznym za publiczną krytykę działań władz miasta. W podkrakowskiej gminie wójt skierował do prokuratury wniosek mieszkańca o informację publiczną. W tej samej gminie, kiedy doszło do śmierci samobójczej w rodzinie dotkniętej przemocą i niepełnosprawnością, będącej pod opieką Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej , wójt groził pozwem sądowym i żądał publicznych przeprosin za powiązanie tej tragedii z niewłaściwym wypełnianiem jego obowiązków.
Wprowadzenie programu finansowania inwestycji samorządowych, powinno zostać poprzedzone pilnymi zmianami niektórych ustaw. Należy rozważyć przyjęcie jasnej deklaracji opisującej czasowy horyzont i zakres możliwych zmian w przepisach odnoszących się do spraw samorządu. Przeprowadzenie planu odbudowy wymaga zwiększenia nadzoru i kontroli nad samorządami.
