Mamy dowody na to, że ludzie od samego początku swojego istnienia nieustannie dążyli do ułatwienia i uprzyjemnienia sobie życia, tworzyli różnego rodzaju wynalazki. Myślę, że można śmiało uznać wiek XIX szczególnym wiekiem wynalazców. Choć w XVIII wieku Polska zniknęła z mapy świata, to byli Polacy, którzy kształcili się i rozwijali. Dzisiaj chcę opowiedzieć wam o jednym z nich, Janie Szczepaniku. Początkowo chciałam przedstawić wam historię skonstruowanej przez niego kamizelki kuloodpornej, o której, swego czasu, dowiedziałam się z książki „Norweski dziennik” Andrzeja Pilipiuka; czytając jednak więcej o Janie Szczepaniku uzmysłowiłam sobie, że nie mogę pominąć jego innych pomysłów.
Zacznijmy od początku, Jan Szczepanik urodził się 13 czerwca 1872 roku w Rudnikach koło Mościsk niedaleko Przemyśla (obecnie Ukraina). Wcześnie osierocony wychowywany był przez wujostwo w Krośnie. Tam ukończył szkołę elementarną, później w Jaśle kontynuował naukę w gimnazjum. Dalej uczył się w seminarium nauczycielskim w Krakowie. I tak sam zaczął uczyć, pracował w podkrośnieńskich wsiach. Już wtedy, jako techniczny samouk, oddawał się wynalazczości. Był zanany z tego, że gdy przyszedł mu do głowy jakiś pomysł, zostawiał uczniów, a sam wychodził z lekcji by go zapisać.
Jan Szczepanik był autorem kilkuset patentów i ponad 50-ciu wynalazków, z których wiele, szczególnie z dziedziny filmu, fotografii i telewizji, stosowanych jest do dzisiaj.
Wynalazki z dziedziny tkactwa
Szczepanik zaczął od udoskonalania prostych maszyn tkackich, później opatentował fotograficzną metodę wykonywania patronów (schematów obrazków, które miały znaleźć się na gotowym gobelinie, czyli tkanym obrazie). Opracował nową metodę elektrycznego sterowania maszyną tkacką oraz wynalazł tkaniny do fotografowania. Jego zautomatyzowana produkcja gobelinów znacznie przyspieszyła ich produkcję oraz obniżyła jej koszty. Gobeliny wykonywane metodą Szczepanika stały się hitem. Cesarz Franciszek Józef otrzymał półtorametrowy gobelin z okazji swojego 50-lecia panowania. A pisarz Henryk Sienkiewicz został obdarowany swoją gobelinową podobizną z okazji 25-lecia twórczości. Popularne miniatury gobelinów wielkości pocztówek zwano „szczepanikami”.
Wynalazki z dziedziny telewizji
Szczepanik wynalazł aparat do reprodukowania obrazów na odległość za pośrednictwem elektryczności czyli telektroskop. Wynalazca opatentował urządzenie w 1897 roku w Brytyjskim Urzędzie Patentowym, w swoim patencie zaproponował przenoszenie obrazu w barwach naturalnych wraz z towarzyszącym mu dźwiękiem. Mówienie w tym wypadku o telewizji nie jest wcale przesadą, gdyż Szczepanik jest wymieniany wśród jej XIX wiecznych prekursorów.
Wynalazki z dziedziny fotografii i filmu barwnego z dźwiękiem
Wynalazca skonstruował: projektor do zdjęć barwnych, papier do barwnych odbitek, kolorymetr – przyrząd optyczny służący wykonywaniu pomiaru barwy badanego roztworu oraz opracował metody uzyskiwania barwnych fotografii. Skonstruował też kamerę filmową. Szczepanik zakładał, że kamera ma „widzieć” świat podobnie jak ludzkie oko. Jego kamera miała trzy obiektywy oraz system rolek, na których nawinięta taśma filmowa zachowywała stabilność podczas kręcenia filmu i jego projekcji. Technika ta oferowała doskonałą jakość – podczas projekcji filmu pokazującego operację chirurgiczną kobiety mdlały porażone realizmem, drugi film zachwycał kolorowym krajobrazem Alp. Niestety technologia Szczepanika była kosztowna i przegrała z gorszym, ale tańszym amerykańskim Technicolorem.
Dwa lata po śmierci Jana Szczepanika, firma Kodak zaczęła sprzedawać film barwny Kodacolor, produkowany opracowaną przez niego metodą, a niemiecka AGFA – ulepszoną wersję jego aparatu rozpowszechniała pod nazwą Agfacolor.
Wynalazki z dziedziny powielania
Szczepanik skonstruował fotosculptor, przyrząd do powielania rzeźb metodą fotograficzną. Urządzenie to ułatwiało pracę rzeźbiarzom, dzięki niemu, w trakcie rzeźbienia, czy raczej kopiowania, rzeźbiarz mógł optycznie kontrolować efekty swojej pracy. Była to kombinacja zwierciadeł dzięki którym możliwe było równoczesne oglądanie i ścisłe porównanie obrazu oryginału i kopii, jednego na drugim. Dzięki tej metodzie nie było już potrzeby wykonywania żmudnych pomiarów. Układ uzupełniały barwne filtry, które pozwalały na bardzo dokładne porównywanie konturów obu obiektów. Fotosculptor umożliwiał też ich oglądanie ze wszystkich stron, dzięki równomiernemu obracaniu obu rzeźb wokół ich osi. Nazwa przyrządu pochodzi od słów: fotos – gr. światło, sculptor – łac. rzeźbiarz.
Wynalazki z dziedziny tkanin – wynalezienie tkaniny kulochronnej
Czasy Szczepanika odznaczały się burzliwością walk politycznych, nierzadki był terror. Dlatego też pojawiło się zamówienie na tkaninę, która byłaby odporna na pociski. W 1897 roku Szczepanika odwiedził Kazimierz Żegleń i zaprosił go do współpracy przy produkowaniu kuloodpornych kamizelek.
Konieczna jest teraz dygresja na temat wynalazczej pracy Kazimierza Żeglenia. W 1893 roku w Chicago trwała Światowa Wystawa Kolumbijska (World’s Columbian Exposition), zorganizowana w 400-lecie odkrycia Ameryki dla Europy przez Krzysztofa Kolumba. Wystawa prezentowała wkład Ameryki w najnowsze osiągnięcia ówczesnej nauki i techniki. Niestety tuż przed jej zamknięciem popularny, pięciokrotnie wybierany burmistrz Chicago został zastrzelony w swoim biurze. Tragedia ta zainspirowała polskiego zakonnika, Kazimierza Żeglenia, ze Zgromadzenia Zmartwychwstańców rodem z okolic Tarnopola posługującego w kościele Św. Stanisława Kostki, w Chicago, do prac nad stworzeniem kuloodpornego ubrania.
Żegleń był samoukiem. Ostateczna wersja kamizelki kuloodpornej prezentowała się następująco, z zewnątrz była ona okryta mocnym płótnem lnianym, kolejną warstwą była sfilcowana zwierzęca sierś
, a zasadniczą warstwą był gęsto tkany jedwab impregnowany specjalną substancją, której skład Żegleń utrzymywał w tajemnicy. Początkowo kamizelka składała się z trzech warstw zaimpregnowanego jedwabiu, później z kilkunastu. Płachty materiału były z sobą zszyte tak, by nici jedwabiu w kolejnych warstwach biegły ukośnie względem pozostałych. Tak przygotowana tkanina skutecznie zatrzymywała pociski wytrącając ich energię kinetyczną. Żegleń opatentował swój wynalazek w 1897. Wtedy przyszedł czas na jej publiczne testy. 16 marca 1897 roku w Chicago odbyły się pierwsze eksperymenty z kamizelką. Chicagowscy policjanci strzelali najpierw do kamizelki nałożonej na deskę, w późniejszym czasie na ludzkie zwłoki i na psa Żeglenia. Ostatecznie 10 lipca 1897 roku, sam wynalazca poddał się eksperymentowi.
Wynalazek szybko zyskał zainteresowanie mediów, było o nim głośno w USA i na europejskich dworach. Konstruktor zdawał sobie jednak sprawę z dwóch poważnych problemów, po pierwsze kamizelka była słabsza w miejscach szwów, po drugie jej masowa produkcja była problematyczna. Kwestie te mógł rozwiązać doświadczony specjalista od tkactwa przemysłowego, tak Żegleń trafił do Wiednia, do Szczepanika. Wynalazcy nawiązali współpracę, w wyniku której podjęli produkcję kamizelek kuloodpornych. Szczepanik zlecił Nicolasowi Reiserowi z Akwizgranu wykonanie specjalnego krosna do wyrobu kuloodpornej tkaniny według pomysłu Żeglenia. Jesienią 1898 na tej maszynie utkane zostały pierwsze kamizelki. Żegleń wrócił z nimi do USA. Późniejsze prace i testy doprowadziły do udoskonalenia tej konstrukcji oraz dalszych patentów. Żegleń szeroko reklamował swój wynalazek, chicagowska policja kupiła 250 kamizelek. Drogi Żeglenia ze Szczepanikiem rozeszły się. Niestety ostatecznie ani policja ani armia nie były gotowe na masowe wprowadzenie tego rewolucyjnego wynalazku, który wyprzedził swoją epokę. Żegleń zajął się później produkcją bezdętkowych i nieprzebijalnych opon samochodowych, wzmacnianych wynalezioną przez siebie tkaniną, prowadził własne firmy oponiarskie.
Szczepanik w 1900 roku wrócił do samodzielnego rozwijania kuloodpornych kamizelek. Wynalazca udoskonalił skonstruowany przez Kazimierza Żeglenia materiał uszyty z wielu warstw jedwabiu. Pocisk przebijając kolejne warstwy wikłał się w sploty nici, przez co tracił szybkość i moc. Obecne kamizelki kuloodporne wykonane z kelwaru wykorzystują tę samą zasadę wykrytą i zastosowaną po raz pierwszy przez Żeglenia i Szczepanika.
Pierwsze testy nowej kamizelki były przeprowadzane w 1901 roku na dziedzińcu wiedeńskiej pracowni Szczepanika w obecności przedstawicieli władz i wojska. Dyrektor Borzykowski strzelał do służącego Jana, ubranego w kamizelkę, z rewolweru 7 mm z odległości 3 kroków. Próba wypadła pomyślnie. Skuteczność tkaniny potwierdziło ponowne badanie jej właściwości w Krakowie na Pierwszej Polskiej Wystawie Fotograficznej w 1901r. Na wystawie tej Szczepanik przedstawił również swój aparat fotograficzny i rzutnik do kolorowych zdjęć. Nadzór nad testami kamizelki sprawował inż. Ludwik Sippel, technik, ekspert w zakresie materiałów wybuchowych. W sporządzonym przez siebie raporcie zawarł opis kamizelki: „kuloodporny pancerz kształtu zwyczajnej męskiej kamizelki zapinanej z boku, jest koloru białego, waży 0,9 kilograma, jego powierzchnia wynosi 0,25 metra kwadratowego. Jedwabna materia, na 1 cm gruba, daje się z łatwością ścieśnić do 4 mm i umożliwia wykonanie dowolnego ubrania dla płci obojga”. Na kamizelce dokonano wielu prób bronią palną i białą. Potwierdziły one odporność materiału, z którego wykonana była kamizelka na strzały z rewolweru 9 mm z odległości 2 metrów oraz ciosy „bronią sieczną i kolną przy użyciu możliwie największej siły ludzkiej i umyślnie w tym celu dokładnie wyostrzonej broni”. Testy dowiodły, że tkanina Szczepanika jest odporna na kule zdolne przebić grube sosnowe deski i blachę żelazną, a także na ostrze sztyletu. Później w Wiedniu, również na samym Szczepaniku kamizelka była testowana. Sprawdzono, że rozpięta na parawanie tkanina, z której robiono kamizelki, wzmocniona warstwą cienkiej blachy, zatrzymywała nie tylko kule z rewolweru kaliber 8 mm, ale nawet z karabinu Mannlicher, które przestrzeliwały na wylot stalową blachę o grubości 12 milimetrów z odległości 100 m.
(Fot: Wikipedia Commons)
Szczepanik traktował kuloodporną tkaninę jako projekt poboczny, jednak to ona przyniosła mu międzynarodową sławę. W 1906 roku udoskonalony materiał uchronił króla Hiszpanii Alfonsa XIII przed śmiercią od kuli zamachowca. Karoca króla była obita kuloodpornym materiałem, dzięki czemu jej ściany nie zostały przebite, a siłę wybuchu i odłamki pochłonął materiał. W dowód wdzięczności władca odznaczył wynalazcę tytułem kawalera Orderu Izabeli Katolickiej, czyli najwyższym odznaczeniem państwowym. Materiał kuloodporny zamawiał także m.in. car Rosji Mikołaj II. Kamizelki zostały eksperymentalnie użyte przez oficerów w czasie wojny Rosyjsko-Japońskiej, jednak były zbyt drogie by masowo zaopatrywać w nie żołnierzy. Car był tak zadowolony ze swej kamizelki, że nadał Szczepanikowi Order św. Anny. Wynalazca odmówił jednak przyjęcia odznaczenia kierowany patriotyzmem, przecież to Rosja przyczyniła się do pozbawienia Polaków własnego państwa. Szczepanik przyjął jedynie ofiarowany mu przez cara złoty zegarek kieszonkowy na złotym łańcuszku z cesarską koroną wysadzoną brylantami. Wynalazca otrzymał też dla swojej narzeczonej złotą broszkę ozdobioną czterema brylantami i dwoma szafirami. Oba te upominki jak podawała tarnowska „Pogoń”, której przedstawiciel oglądał prezenty, przedstawiały dużą wartość i były arcydziełami sztuki jubilerskiej.
Austriacki Edison
Wynalazkami tkackimi Szczepanika zainteresował się Mark Twain, panowie spotkali się w marcu 1898 w Wiedniu podczas podróży pisarza po Europie. Inicjatorem spotkania był pisarz, który chciał wykupić patent na maszynę tkacką. Twain był świetnie przygotowany merytorycznie i miał doświadczenie w interesach. Ostatecznie transakcja nie doszła do skutku, prawdopodobnie to doradcy odradzili Twain’owi zakupu patentu. Spotkanie jednak zaowocowało trzema pamiątkami. Szczepanik utkał gobelin (9 x 12,5 cm) na podstawie szkicu ołówkowego głowy Twaina z autografem pisarza. Podobiznę umieściło angielskie wydawnictwo „Penrose`s Pictorial Annual”, promujące wynalazki tkackie Szczepanika. Zaś Twain sportretował Szczepanika w pracach: „Austriacki Edison znowu nauczycielem wiejskiej szkoły” („The Austrian Edison Keeping School Again”), opublikowanym w „The Century Illustrated Monthly Magazine” w roku 1898, kilka tygodni po spotkaniu oraz „From the London Times of 1904″
Poniżej fragmenty „Austriackiego Edisona”:
„Szczepanik trzy czy cztery lata temu w wieku 19 czy 20 lat był nauczycielem galicyjskiej wsi. Ile zarabiał, nie pamiętam, co nie jest ważne, bo zarabiał niewiele. Głowę miał pełną pomysłów i w wolnych chwilach zaczął je realizować. Wkrótce dopracował jeden ze swoich przemyślnych wynalazków, który polegał na zastosowaniu techniki fotograficznej do przygotowywania wzorów dla przemysłu tkackiego, dzięki zastosowaniu którego oszczędzi się wiele czasu, pracy i nakładów pieniężnych w dziale, gdzie dotychczas wszystko było wykonywane ręcznie.
Szczepanik pragnął swój wynalazek wywieźć do Wiednia, by tam go sprzedać, a ponieważ nie mógł uzyskać urlopu, wyruszył w podróż bez zezwolenia. Z tego powodu stracił pracę, ale w Wiedniu sprawy nie udało się załatwić. Kiedy skończyły się pieniądze, wrócił do domu i przyjęto go ponownie na dawną posadę.
Po pewnym czasie znów nie zjawił się w pracy, bowiem po raz drugi pospieszył do Wiednia i tym razem zawarł pewne znajomości, które zaowocowały: sprzedał swój wynalazek za dużą sumę do Anglii i Niemiec. Dzięki tej korzystnej transakcji mógł w okresie ostatnich trzech lat prowadzić swe doświadczenia i badania w niezależności i komforcie.”
Jan Szczepanik zmarł 18 kwietnia w 1926 roku w Tarnowie, z powodu raka wątroby. Niestety wszystkie zebrane, przez niego samego i przez jego rodzinę, materiały archiwalne dotyczące jego całego życiowego dorobku uległy zniszczeniu w roku 1944, w czasie Powstania Warszawskiego. Warto pamiętać, jak wiele zawdzięczamy genialnemu, zapomnianemu, samoukowi z dawnej, polskiej Galicji.
Magazyn w pełnej wersji poniżej. Kliknij i czytaj online!
Możliwe powiększenie oraz pobranie
Źródła:
- Wróbel Jan, Wróbel Ewa „Polak potrafi, Polka też…, czyli o tym, ile świat nam zawdzięcza”, wyd. Znak Horyzont, Kraków 2015
- Fedorowicz Andrzej, Fedorowicz Irena „25 polskich wynalazców i odkrywców, którzy zmienili świat”, wyd. Fronda, Warszawa 2017
- http://edukacjadomowa.pl/jan-szczepanik-1872-1926/ (dostęp 22.06.2021)
- http://www.zse.toya.net.pl/zsp10-lodz-szkola-patron.html (dostęp 22.06.2021)
- https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/jan-szczepanik (dostęp 22.06.2021)
- https://www.foto4u.pl/blog/artykul/jak-wynaleziono-fotografie-barwna (dostęp 22.06.2021
- https://www.it.tarnow.pl/atrakcje/tarnow/zabytki-i-atrakcje/jan-szczepanik-polski-edison/ (dostęp 22.06.2021)
- https://wynalazki.andrej.edu.pl/index.php/wynalazcy/58-s/1020-szczepanik (dostęp 22.06.2021)
- https://jpilsudski.org/component/k2/item/1708-wynalazki-jana-szczepanika (dostęp 22.06.2021)
- https://jpilsudski.org/artykuly-personalia-biogramy/indywidualnosci-epoki/item/1707-jan-szczepanik-polski-edison (dostęp 22.06.2021
- https://www.piotrsamolewicz.pl/2017/07/14/zakonnik-w-pancerzu-to-polak-wynalazl-kamizelke-kuloodporna/ (dostęp 22.06.2021)
- https://tygodnik.tvp.pl/40062932/bekart-spod-moscisk-ktorego-car-mikolaj-ii-prosil-o-posluchanie (dostęp 22.06.2021)
- http://medialni.net/pl/elearning/lekcja/53/2/Jan-Szczepanik-najsynniejsze-wynalazki-polskiego-Edisona (dostęp 22.06.2021)
