Lekcje o tolerancji na dobre wkroczyły do polskich placówek edukacyjnych. Od dziecka uczymy się, że jest to jedna z bardziej pożądanych wartości, które pomogą im lepiej funkcjonować w społeczeństwie i unikać konfliktów w życiu codziennym. Czym jest tolerancja? Czy bycie tolerancyjnym rzeczywiście jest postawą szlachetną, godną naśladowania i oświecającą społeczeństwo? Przyjrzyjmy się bliżej tej postawie, spróbujmy ją zdefiniować i zastanowić się, czy nauka tolerancji dla dzieci jest rzeczywiście korzystna dla ich rozwoju.
Proste tolerowanie siebie nie może wystarczyć ludziom do zbudowania społeczeństwa bez przemocy i szkodliwych zachowań. Tolerować można bowiem również zło – w imię większego dobra. Według Tadeusza Kotarbińskiego „Tolerancja to niesprzeciwianie się cudzym działaniom, mimo że je uważamy za niepożądane”. Rzec inaczej: „Jestem inny niż ty i nie zamierzam przeszkadzać ci w twojej odmienności. Jesteś inny, to bądź, nic mi do tego, nie będę w to ingerować, zmieniać cię, ale zostań tam, gdzie jesteś, nie przeszkadzajmy sobie nawzajem”. Tolerancja w swym pierwotnym, łacińskim znaczeniu oznaczała „cierpliwą wytrwałość”. W tym ujęciu znoszę cierpliwie, bez agresji, to co dla mnie jest inne, z czym się nie utożsamiam. Tolerancja nabiera znaczenia w sytuacji, gdy pomiędzy moim poglądem czy wartościami, a innej osoby, dochodzi do rozbieżności. Uznaję wówczas, że inna osoba ma prawo do swoich słów, choćby najbardziej absurdalnych i społecznie nieakceptowanych.
Pytanie, gdzie jest granica zachowań, które możemy tolerować? Dzisiaj słowo tolerancja związane jest ściśle z akceptowaniem inności, która może bulwersować, obrzydzać, demoralizować, obnażać się i krzyczeć, a nawet źle wpływać na psychikę innych. Często utożsamiana jest z ideologiami lewicowymi czy coraz większym przyzwoleniem na wulgaryzm, nagość. To wszystko świat wymaga, abyśmy akceptowali. Jeśli się sprzeciwimy, nazywani jesteśmy agresorami i prowokatorami. Naruszanie wolności drugiego człowieka przestało być wyznacznikiem dopuszczalnej tolerancji w społeczeństwie w imię promowania zachowań wzniośle afirmowanych przez określone grupy, środowiska czy organizacje społeczne. Tolerancja nie pozwala nam bowiem na sprzeciwienie się czemuś co w naszej ocenie jest niewłaściwe, szkodliwe, źle wpływające na całą społeczeństwo i jego integralność.
Tolerancja na dobre przyćmiła nam natomiast inną dużo bardziej doniosłą i szlachetną wartość, pozwalającą jasno określić granice w obszarze relacji międzyludzkich. Jest nią „szacunek” – tak rzadko o nim słyszmy, tymczasem to on pozwala ukształtować nie tylko właściwe myślenie o innych i ich poglądach, ale także pozwoli być nam pewnymi siebie osobami, otwarcie głoszącymi własne. Dlaczego „szacunek” jest lepszy niż „tolerancja”? Szacunek wywodzi się bowiem z innego doniosłego słowa – „godność”. „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.” – tak brzmi art. 30 Konstytucji RP. Każdy człowiek przyobleczony został w godność, z której wynika konieczność okazywania szacunku każdemu człowiekowi, bez względu na to jakie poglądy wyznaje. Co to oznacza w praktyce? Szanować to znaczy nie stosować przemocy (dozwolona jest wyłącznie w przypadku obrony koniecznej), nie poniżać innych osób, nie krzywdzić innych, okazywać im pomoc w potrzebie. Szacunek do osoby ludzkiej ściśle nakazuje natomiast oddzielić człowieka od wyznawanych przez niego poglądów. O ile tolerancja nakazuje nam „siedzieć cicho” i po prostu głucho słuchać, co druga osoba ma nam do powiedzenia, o tyle szacunek każe skupić się na godności danego człowieka i przyjąć aktywną postawę w ustosunkowaniu się do jego tez. Oznacza to, że nie powinniśmy przyjąć krytyczną postawę wobec poglądów, które godzą w porządek społeczny, ład, dobro, a szczególnie gdy doprowadzają do poniżenia, skrzywdzenia drugiego człowieka. Będąc w postawie szacunku zawsze możemy być spokojni, że nie naruszymy wolności człowieka z jednej strony, a z drugiej zadbamy o wysłuchanie jego tez i aktywnie je skonfrontujemy. Mamy wówczas w pamięci to, aby odróżnić człowieka od wyznawanych przez niego tez i ideałów. Szacunek otwiera nasz umysł na wymianę myśli, krytykę i umożliwia refleksję nad tym, za czym wszyscy pożądają.
Starajmy się uczyć dzieci przede wszystkim szacunku do innych osób, zamiast bezrefleksyjnej akceptacji i tolerancji narzucanych im poglądów i wartości. Jest to droga, która pomoże im wyrosnąć na ludzi, którzy wiedzą kim są, nie krzywdzą innych od siebie, lecz jednocześnie przeciwstawiają się temu, co uważają za niesłuszne, krzywdzące lub moralnie nieakceptowane.
