Ogromną rolę w przygotowaniu społeczeństwa polskiego do walki o niepodległość odegrały w początkach XX wieku organizacje sportowe, a wśród nich Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Wśród oficjalnie deklarowanych celów było „Pielęgnowanie gimnastyki, rozbudzanie ducha towarzyskiego przez urządzanie popisów publicznych, zabaw zimowych i letnich, wycieczek itp., oraz szerzenie wśród członków oświaty narodowej i budzenie ducha obywatelskiego”.
Symbolem ruchu, równolegle rozwijającego się we wszystkich trzech zaborach, był sokół w locie trzymający sztangę do ćwiczeń. Sokół ten w okresie zaborów pełnił również funkcję zakamuflowanego przed władzami zakazanego polskiego symbolu narodowego Orła Białego. Nawiązując do klasycznej sentencji rzymskiego poety Juwenalisa polscy działacze twierdzili: „W zdrowym ciele zdrowy duch -oto hasło, w imię którego Sokół dąży do rozwoju sił fizycznych; brutalną zaś siłą, używaną w celach przemocy nad słabszym Sokół pogardza”. Co istotne, „Sokół” był pierwszym na ziemiach polskich ruchem społecznym o charakterze ponadstanowym. Jego członkiem mógł być każdy, niezależnie od pochodzenia społecznego, kto chciał rozwijać się fizycznie. W roku 1906 sformułowano dziesięć przykazań:
Nie będziesz miał innych Ojczyzn, jak tylko Polskę jedną i nierozdzielną.
Nie pozwolisz brać nadaremno imienia ojczyzny swojej na pokrycie wstecznictwa, służalstwa
i despotyzmu.
Będziesz pamiętał o wszystkich rocznicach narodowych, święcić je będziesz w gnieździe
twoim i drugich do święcenia pobudzać będziesz.
Czcij i kochaj ojczyznę twoją, abyś sam na miłość i cześć zasłużył.
Nie zabijaj ducha narodu twego.
Nie kochaj obcej mowy, nie przedkładaj jej nad polską.
Nie okradaj narodu twego z chwały i marzenia.
Nie przekręcaj i nie poniewieraj dziejów ojczystych.
Nie pożądaj łaski wrogów twojej ojczyzny.
Ani godności, ani orderów, ani tytułów, które twych wrogów są.
Pierwsze gniazdo „Sokoła” zostało założone 7 lutego 1867 we Lwowie i Galicja aż do wojny była terenem największego rozwoju stowarzyszenia. W 1884 powstały gniazda w Tarnowie i Stanisławowie, a w 1885 w Przemyślu, Krakowie, Kołomyi i Tarnopolu. W 1887 roku powstało gniazdo w Nowym Sączu. Pierwsze gniazdo w zaborze pruskim zaczęło działać w 1884 r. w Inowrocławiu, a kolejne powstały w 1886 r. w Poznaniu oraz w Bydgoszczy. Pierwsze gniazdo Sokoła na Śląsku powstało we Wrocławiu w roku 1894, a następne w roku 1895 w Bytomiu oraz w 1896 w Katowicach. W zaborze rosyjskim ruch sokolniczy rozwinął się najpóźniej; dopiero po poważnym osłabieniu Rosji rewolucją 1905 r. i wojną z Japonią nastąpiło pewne „poluzowanie”, dzięki czemu powstawały gniazda „Sokoła zaczynając od Zagłębia Dąbrowskiego. W latach 1905-1907 w regionie tym powstało ich piętnaście. Organizacja przygotowywała kadry sprawnych i umotywowanych patriotycznie Polaków do działań wojskowych na rzecz odrodzenia Polski. Pod pretekstem ćwiczeń gimnastycznych prowadzono szkolenie wojskowe młodzieży; uczono współpracy w ramach zespołów posługujących się polskim językiem oraz myśleniem w kategoriach wspólnego dobra Polaków. Tworzono też środowisko ludzi czytających polską prasę i literaturę.
W chwili wybuchu wojny członkowie sokolstwa galicyjskiego najczęściej wstępowali do II Brygady Legionów pod dowództwem Ferdynanda Küttnera , a od 1916 Józefa Hallera. Odbyli oni długą kampanię wojenną, w której wielu poległo; ci jednak, którzy wytrwali do roku 1918, bezpośrednio Warto wspomnieć, że odrodzony w 1989 „Sokół” w całym kraju zrzesza obecnie ok. 8 tys. członków zorganizowanych w ok. 80 gniazdach. Można też podać jako ciekawostkę, że wzorem dla pierwszego lwowskiego „Sokoła” z roku 1867 był powstały pięć lat wcześniej czeski „Sokół” z Pragi, dzieło profesora historii sztuki Miroslava Tyrša
