Jaki jest cel przeprowadzenia zmian ustaw samorządowych?
Grzegorz Gorczyca: Celem zmian ustaw samorządowych jest doprowadzenie do sytuacji, w której samorząd terytorialny wybiera własny sposób świadczenia usług publicznych, podejmuje współpracę i angażuje innych partnerów na rzecz poprawy jakości życia mieszkańców. Taki samorząd koncentruje się na realizacji potrzeb mieszkańców i działa na podstawie i w granicach prawa regulującego gospodarkę finansową. Jest samorządem gospodarnym, transparentnym i odpowiedzialnym wobec mieszkańców.
Polacy coraz głośniej mówią o braku w samorządach prawdziwych społeczników, których zastąpiły osoby zajmujące się wielką polityką. Czy angażowanie się samorządowców w wielką politykę nie powoduje utraty podmiotowości przez mieszkańców?
Samorządność to „normatywny ład społeczny, którego kluczowymi wartościami są zbiorowa podmiotowość i względna autonomia wobec instytucji państwa”. W samorządach nie ma miejsca na „politykę krajową”, a w sejmie nie ma miejsca na politykę lokalną. Wielka polityka ma zupełnie inne zadania i wprowadzanie jej do samorządów, wywołuje konflikt społeczny, w wyniku którego dochodzi do podziałów według przynależności partyjnej i utraty zaufania społecznego.
Obecnie mamy przepisy regulujące sprawy samorządowe. Skąd wynika potrzeba zmian?
Potrzeba zmian wynika z długofalowej oceny skuteczności przepisów dotychczas obowiązujących, która nie jest pozytywna. Zatrudnianie w administracji samorządowej musi odbywać się zgodnie z zasadą równych szans, równego dostępu i zasadą konkurencyjności. Mają zostać wyłonieni najlepsi, legitymujący się wiedzą, umiejętnościami i doświadczeniem odpowiednim do stanowiska. Urzędy gmin muszą usprawnić i uczynić jawną wewnętrzną organizację. Konieczne jest doprecyzowanie procedur wewnętrznych oraz usprawnienie ich egzekwowania. Obowiązek uzyskiwania dotacji zewnętrznych winien być regulowany ustawowo, a brak ich uzyskiwania traktowany jako naruszanie dyscypliny finansów publicznych. Wszak dotacje są środkami publicznymi dla samorządów na realizację celów publicznych. Na to nałożył się problem z jakością gminnych elit.
Jest niespotykany dotychczas kryzys. Rząd skierował do samorządów szybką pomoc. Co teraz powinny zrobić samorządy?
Samorządy muszą zmienić sposób działania. W kryzysie nie ma miejsca na bierność, na oczekiwanie dofinansowania od rządu.
Inwestycje samorządowe mają możliwość uzyskania dofinansowania ze środków unijnych. Tutaj są duże możliwości dla samorządów. Czy są skutecznie i efektywnie wykorzystywane?
Niestety widoczny jest brak efektywnego wykorzystania środków unijnych przez samorządy. Wina leży po stronie samych samorządów. Powodem jest brak wykwalifikowanych kadr odpowiedzialnych za pozyskanie środków unijnych, nierzadko to wójt i skarbnik zajmują się wszystkim sami. Często składają wnioski nieprofesjonalnie, dlatego są odrzucane. Czasem samorząd musi zwrócić otrzymaną dotację, np. z powodu nieprawidłowego rozliczenia inwestycji. Często nieracjonalna gospodarka finansowa, nie pozwala na wygospodarowanie środków na wkład własny, a skrajne dopuszczalne zadłużenie uniemożliwia otrzymanie na ten cel kolejnego kredytu. Należy rozważyć rozliczanie samorządów z niewykorzystanych możliwości uzyskania środków zewnętrznych.
Jakie zmiany są niezbędne, by poprawić racjonalne zarządzanie finansami w samorządach?
Stwierdzenie zbliżania się do określonego poziomu zadłużenia, powinno skutkować wprowadzeniem osoby z zewnątrz, specjalisty który umie zarządzać długiem. Okresowe, profesjonalne pokierowanie finansami, umożliwiłoby gminie otrzymanie merytorycznej pomocy i umożliwienie spłacanie długu i inwestowania. Specjalista zewnętrzny mógłby rzetelnie ocenić, czy samorząd zaspokaja potrzeby mieszkańców. Rozwój samorządów, zależy od tempa realizacji niezbędnych inwestycji a realizacja inwestycji zależy od stopnia wykorzystania środków unijnych. Samorządy mogą zatrudniać specjalistów.
Czy mają z tym tak poważny problem, że wymagają kierowania specjalistów w trybie nadzoru?
Zatrudnianie pracowników samorządów pozostawia wiele do życzenia. Procedury konkursowe są często pomijane lub łamane – na co wskazywała np. Najwyższa Izba Kontroli. Wprowadzenie osoby spoza lokalnego układu jest warunkiem skutecznego rozwiązania problemów.
Czy samorządy stoją przed koniecznością gruntownych zmian?
Konieczna jest całkowita zmiana sposobu działania samorządów, bo zmieniło się wszystko. Zmienił się sposób postrzegania rzeczywistości ekonomicznej i nadeszła pora na optymalizację kosztów funkcjonowania samego samorządu i spółek miejskich. Brak motywacji do szukania oszczędności, choćby w funkcjonowaniu urzędów i spółek miejskich, powoduje zaciąganie kolejnych kredytów lub rezygnację z realizowania inwestycji i wykorzystania dotacji.. Sytuacja gminy i jej mieszkańców musi być monitorowana i oceniana przez organy zewnętrzne. Dotychczas samorządy były w komfortowej sytuacji, gdyż z formalnego punktu widzenia żaden z nich nie mógł zbankrutować. Ostatecznie długi samorządów płacili podatnicy.
Zmiana ustaw samorządowych to pilna potrzeba. Czy powinny być to zmiany systemowe?
Bez systemowych zmian prawa, będziemy działać na zasadzie nieefektywnego wyławiania jakiegoś problemu. Należy się zastanowić nad innym sposobem oceniania urzędników, trzeba wprowadzić przejrzyste kryteria. Proszę pamiętać, że na płace w administracji rządowej czy samorządowej składają się wszyscy podatnicy. Obecnie są ogromne nadużycia z powodu milionowych wydatków na nagrody za rzekome osiągnięcia. Dowolność w tym obszarze trzeba zastąpić systemowymi rozwiązaniami. Proponowane rozwiązania muszą iść w parze z efektywnym nadzorem nad samorządami.
Kto powinien spłacać długi gmin bankrutów? Czy powinno się wprowadzić odpowiedzialność personalną?
Kary finansowe dla urzędników za naruszenie dyscypliny finansów publicznych są śmiesznie niskie. Zasady konkursu na stanowiska urzędnicze powinny obowiązywać na każdym szczeblu. Kolejny problem to niemotywujący składnik wynagrodzenia każdego pracownika samorządowego – czyli „trzynastka”.
Czy szybkie przeprowadzenie zmian w ustawach samorządowych jest możliwe?
Pilna zmiana ustaw samorządowych wymaga woli działania wszystkich poważnych graczy sceny politycznej, gdyż dotyczy podstaw prawidłowego funkcjonowania państwa na poziomie samorządu. Obligatoryjne podjęcie programu oszczędnościowego przez optymalizację kosztów utrzymania urzędu i spółek miejskich to pierwszym etap walki z kryzysem w samorządach.
Finanse samorządów nie są kontrolowane pod kątem celowości i gospodarności. Czy to powinno się zmienić?
Konieczne jest zwiększenie gospodarności samorządów. Celowe tu będzie wprowadzenie regulaminu udzielania zamówień publicznych o wartości poniżej 30 tys. euro. przyczyniłby się do poprawy gospodarności gminy. Rejestr umów zawieranych przez gminę z podmiotami zewnętrznym na dostawy i usługi powinien być publiczny. Takie rejestry powstały w wielu gminach i wpłynęły na przejrzystość finansów, jednak powinny być one obligatoryjne w każdej gminie. Trzeba zmienić przepisy regulujące udzielanie informacji publicznej przez samorządy. Dotyczy to KAŻDEJ wnioskowanej informacji publicznej. Gospodarność to także zatrudnianie w samorządach osób znających dokładnie przepisy obowiązujące w działach.
Czy należy zastanowić się nad wprowadzeniem w Jednostkach Samorządu Terytorialnego służby cywilnej?
Służba cywilna, opiera się na takich filarach jak: neutralność polityczna, bezstronność, misja służby publicznej czy profesjonalizm. To są niezmienne zasady potrzebne dla prawidłowego funkcjonowania państwa. W służbie cywilnej nie ma konkursów na stanowiska dyrektorskie. Nie należy jednak tego pomysłu przenosić na grunt samorządowy. Charakter polityczny niektórych stanowisk nie wyklucza możliwości zatrudniania na nich osób mających wiedzę, umiejętności i wykształcenie. O tym jednak można przekonać się w trakcie konkursu.
Jakie zmiany są konieczne w instytucjach nadzorujących działanie samorządów?
Instytucje nadzorujące powinny być niezależne od lokalnych układów. Należy zastanowić się nad wprowadzeniem osobistej odpowiedzialności za nietrafione decyzje i niewystarczający nadzór. Ustawy determinują obowiązki włodarzy gmin wobec mieszkańców i w tym zakresie Ich działanie, musi być szczegółowo nadzorowane przez państwo. Mieszkańcy wybierają osobę na stanowisko wójta, ale nie mają wpływu na sposób realizacji przepisów prawa – tu potrzebny jest nadzór państwa.
Czy nadzór nad samorządami wymaga wzmocnienia?
Nad samorządami pełni nadzór wojewoda w zakresie uchwał i jak wynika z kontroli NIK, nadzór w obecnym zakresie jest niewystarczający i wymaga uszczegółowienia. Regionalne izby obrachunkowe sprawują nadzór nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego w zakresie spraw finansowych w tym zamówień publicznych.
Co powinno ulec zmianie w zakresie współpracy samorządów z organizacjami pozarządowymi?
Samorządy muszą się przyzwyczaić do traktowania organizacji pozarządowych jako usługodawców, z którymi współpracują i od których wymagają. Organizacja pozarządowa, która jest beneficjentem środków publicznych, powinna podlegać kontroli w pełnym zakresie swojej działalności. A tak nie jest. Ostatnio obiegła media informacja o pozbawieniu możliwości korzystania z projektu, niepełnosprawnej kobiety. Okazało się, że brakuje instytucji, która nadzorowałaby realizację zadań publicznych przez organizacje pozarządowe. Powinny powstać przepisy regulujące sposób kontroli i nadzoru nad organizacjami pozarządowymi, nie tylko w zakresie finansowym, ale też merytorycznym. Miliardy złotych rocznie trafiają do organizacji pozarządowych, dlatego potrzebna jest systemowa kontrola tego sektora. Większe uprawnienia samorządów do zarządzania wymagają wzmocnienia transparentności. Dotyczy to także podmiotów, przy pomocy których wykonywane są zadania publiczne.
Nadzór wojewodów, Regionalnych Izb Obrachunkowych nad samorządami jest niewystarczający. Zaangażowanie polityczne wpływa negatywnie na realizację misji samorządu. Jest teraz czas, by przyjrzeć się wszystkim aktom prawnym regulującym finansowanie, działalność i kontrolę nad samorządami w Polsce. Państwo powinno pomagać samorządom racjonalnie gospodarującym zasobami finansowymi. Zmiana przepisów pomoże wyegzekwować i utrwalić pozytywne zmiany w działalności samorządów.
